تاثیر حضور امام رضا (ع) در فرهنگ عمومی و مذهبی
پس از شهادت امام رضا(ع) در ایران، تحولاتی عظیمی در فرهنگ و هنر ایرانی به وجود آمد که مشروح آن در ادامه می آید.
تاثیر در فرهنگ عمومی و مذهبی
الف- زیارت و آستان بوسی مزار اهل بیت(ع): هر چند که این موضوع تا پیش از حضور امام رضا در ایران وجود داشت و زیارت مکه و کربلا برای همگان به نوعی آزاد بود ولی پس از حضور امام رضا(ع) و تدفین ایشان در ایران، آداب زیارت حال و هوای دیگری پیدا کرد. راه اندازی کاروان هایی که به قصد زیارت امام رضا(ع) از اقصی نقاط کشور به سمت مشهد حرکت می کردند یکی از این تحولات است که مشقت ها و سختی های زایران از قبیل وجود راهزنان، مرگ و میر زایران در بین راه، بازماندن از قافله، شفا یافتن بیماران و … به عنوان سوژه هایی برای خلق آثار داستانی و شعر در فرهنگ ایرانی به وجود آورد.
ب- مشهدی: اصطلاحی که در سرتاسر کشور در بین مردم رایج است و عموما به اشخاصی که توفیق زیارت امام رضا(ع) را پیدا کرده اند اطلاق می شود. همان گونه که برای شخصی که حج انجام داده اصطلاح حاجی و به شخصی که به کربلا سفر کرده اصطلاح کربلایی به کار می برند.
ج- تاثیر در آیین های مختلف
آیین
«هر نوع ایمان و اعتقاد به غیر ماده را آیین میگویند. آیین کوششی است برای درک آنچه درک شدنی است و بیان آن چیزی که غیر قابل تقریر است. به قول ماکس مولر: آیین همیشه در میان بشر بوده است و جامعهای یافت نمیشود که در آن عقیده به متافیزیک و ماوراءالطبیعه نباشد؛ اگرچه منکرین آن هم در طول تاریخ کم نبودهاند.» درباره علل پیدایش آیینها باید به اختصار بگوییم که آیینها معلول ترس و امید انسانهاست و انسانها از هر چیزی که میترسیدند و یا به خیر هر چیزی که امیدوار میشدند، آن را میپرستیدند. آنها چون علت زلزله، توفان، بیماریها و حوادث دیگر را نمیشناختند به پرستش قوای طبیعت روی میآوردند تا از آسیب حوادث مخوف در امان مانند. روی هم رفته میتوان چنین اظهار کرد که گرایش انسانها به آیین از علاقه بشری به پرستش خدا یافت شده است و هر کس در درون خویش کشش و میلی نسبت به ستایش خدا و خداجویی احساس میکند و مسلماً همین حالات قلبی باعث شده که در طول تاریخ، بشر به انواع و اقسام پرستشها و عبادات روی آورده و هر چیزی را که خدا میپنداشته یا به نحوی آن را در سرنوشت خود موثر میدیده است، بپرستد. برگزاری آیین های مختلف نمایشی از دیگر تاثیرات حضور امام رضا(ع) در ایران به شمار می آید؛ مانند آیین عزاداری نمایشی که در دوران دیالمه از خلقت آدم تا زیارت امام رضا را برای مخاطبین اجرا می کردند.
د- آیین نقاره کوبی: این آیین در صحن مطهر علی بن موسی الرضا(ع) اجرا می شد و اکنون به عنوان یکی از گونه های هنر موسیقی ایرانی به شمار می آید و از آنجا که سازهایی همچون نقاره و کرنا از سازهای فولکلور خراسان محسوب می شوند، از برکت وجود امام رضا(ع) رنگ و روی مذهبی به خود گرفته اند. نقاره کوبی که قبل از طلوع و بعد از غروب خورشید به عنوان استقبال و بدرقه خورشید انجام می شد بعدها در مراسم دیگری همچون نشان دادن شکوه پادشاهی، جشن ها و اعیاد، اعلام فتوحات و آمادگی برای نبرد که رفته رفته بر موسیقی محلی نیز تاثیری شگرف ایجاد کرد.
مناقب خوانی
سرودههای شعرا در مدح و منقبت امامان معصوم(ع) توسط گروهی که مناقب خوان نامیده میشدند، برای مردم کوچه و بازار خوانده میشد. «مناقب خوان ها شبیه مداحان عمل میکردند با این تفاوت که کار آن ها محدود به اوصاف امامان و ائمه شیعه امام علی (ع) بوده و در این زمینه به نقل حدیث و روایت و داستانهای حماسی و مذهبی میپرداختند.» به همین دلیل این قبیل اشعار را مبدا اصلی حماسه نامههای مذهبی میدانند. در منقبت خوانیهای استان خراسان درباره کرامات امام رضا (ع) اشعاری خوانده می شد. این اشعار اگر چه عاری از داستانهای حماسی بودند ولی از لحاظ آموزشی و اخلاقی نکات مهمی را در بر داشتند. این اشعار که با حمد خداوند و نعت پیامبر اسلام(ص) و حضرت علی(ع) شروع میشدند به بیان فضایل اخلاقی امام رضا(ع) بدون بیان داستانی زندگی ایشان می پرداختند.
ه- چاوشی خوانی: هنگام عزیمت و بازگشت مسافران از مشهد، دسته ای از مردم به استقبال و بدرقه زایر می رفتند و تا مسافتی بسیار کوتاه زایر را همراهی می کردند، که در هنگام بازگشت زایر را به در منزل می رساندند. در این بین شخصی به خواندن منقبت اهل بیت(ع) و گرفتن صلوات از مردم می پرداخت که به چاوشی خوانی معروف بود. به کرات دیده شده هنگامی که شخصی عازم مسافرت کربلا یا مشهد است و چاوشی خوانی می کنند. در حین حرکت، اشخاصی با شنیدن صدای چاوشی عازم سفر می شوند.
نمونه های چاوشی خوانی
شکر خدا که تیر دعا بر هدف رسید روی سیاه ما به ضریح نجف رسید
بار الها کن نصیب شیعیان هر سال ها هم نجف هم کربلا هم مشهد شاه رضا
اسماعیل مجللی
منبع: روزنامه اعتماد ۴ شهریور ۱۳۹۴