نگاهی به ظرفیت‌ها و جاذبه‌های گردشگری بیرجند
بیرجند برای گردشگرانی که نخستین بار به دیدار آن می‌روند، این شهر شگفتی‌ساز است. در کتاب‌های جغرافیای مدارس، از بیرجند با عنوان منطقه‌ای خشک و نیمه بیابانی یاد شده است و در سطح رسانه‌ها نیز شهری محروم معرفی می‌شود؛ به گونه‌ای که تصور فقر طبیعی و اقتصادی یکی از موانع توسعه گردشگری این شهر به شمار می‌آید و انگیزه گردشگران برای سفر به آن نواحی را کاهش می‌دهد. واقعیت اما، چیز دیگری است. آنها که به بیرجند رفته‌اند، می‌دانند که شهری است بسیار پاکیزه و خرم با باغ‌های بزرگی که شماری از آنها در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شده‌اند. محرومیت نیز اگرچه یکی از واقعیات استان خراسان جنوبی است اما بدان پایه نیست که از بیرجند شهری نابسامان و فاقد امکانات و زیرساخت‌های لازم فراهم آورده باشد. بدین ترتیب، بیرجند برای آنکه محرومیت نسبی خود را از میان بردارد، نیازمند توسعه گردشگری است اما توسعه گردشگری به سبب تصور عمومی از فقر طبیعی و اقتصادی این منطقه با موانع جدی روبه‌رو شده است.
بیرجند کجا و چگونه است؟
بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی است که در فاصله ۱۲۱۷ کیلومتری تهران قرار دارد. فاصله آن با مشهد، زاهدان، کرمان و یزد نیز کمابیش یکسان و حدود ۵۰۰ کیلومتر است. این شهر تا ۲۵۰ سال پیش آبادی کوچکی بود از توابع شهر قائن؛ و قائن هم مرکز «قُهستان» (کوهستان شرق ایران) بود. بیرجند از زمانی رو به پیشرفت گذاشت که بعد از قتل نادرشاه افشار، یکی از سردارانش به نام اسماعیل خریمه عَلَم، قائنات را تصرف کرد و بیرجند را به عنوان مقر فرمانروایی خود برگزید. از آن پس، خانواده علم پسر بعد از پدر بر بیرجند حکومت کردند.
سومین مدرسه نوین کشور پس از دارالفنون و مدرسه رشدیه تبریز در بیرجند ساخته شد که مدرسه شوکتیه نام داشت و بزرگانی چون پروفسور محمد حسن گنجی، بنیانگذار علم جغرافیای نوین ایران را در خود پرورش داد. سومین فرودگاه کشور بعد از قلعه مرغی تهران و فرودگاه بوشهر نیز در سال ۱۳۱۲ خورشیدی در این شهر ساخته شد. بیرجند همچنین نخستین شهر ایران است که سیستم لوله کشی و آبرسانی مدرن در آن به کار گرفته شد.
این شهر از دهه ۱۳۵۰ و از زمانی که دانشگاه بیرجند ساخته شد، توسعه بیشتری پیدا کرد؛ تا اینکه در سال ۱۳۸۲ استان خراسان به سه استان خراسان شمالی، رضوی و جنوبی تقسیم، و بیرجند به عنوان مرکز استان خراسان جنوبی انتخاب شد. طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ شهرستان بیرجند دارای ۲۵۰ هزار نفر جمعیت است که از این تعداد، بالغ بر ۲۰۰ هزار نفر در شهر بیرجند زندگی می‌کنند.
اقتصاد این شهر به طور عمده مبتنی بر کشاورزی است و با دارا بودن دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی پرشمار، به عنوان قطب علمی و آموزشی شرق کشور مورد شناسایی قرار گرفته است. در سالیان اخیر نیز – بویژه پس از آنکه باغ اکبریه در فهرست میراث فرهنگی جهان به ثبت رسید – شاهد تحرک نسبی بخش گردشگری بوده است. با این حال، بسیاری از آثار مهم این شهر یا برای گردشگران قابل بازدید نیستند یا دیدن آنها با محدودیت‌هایی روبه‌روست.
بسته بودن یا محدودیت بازدید از آثار تاریخی مهم مانند حسینیه نواب، عمارت میرحسن خان، مدرسه شوکتیه، مسجد چهاردرخت و از این قبیل، نشان می‌دهد که نهادهای این شهرستان نظیر استانداری و خصوصاً اداره اوقاف و امور خیریه، هنوز از اهمیت و ضرورت توسعه گردشگری بیرجند آگاهی کامل ندارند و نتواسته‌اند برای رونق گردشگری شهر تعامل لازم را با اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی داشته باشند. از این گذشته، ظرفیت اقامتی بیرجند و سایر زیرساخت‌های گردشگری آن محدود است و در صورت شناسایی این شهر به عنوان یک قطب گردشگری در نواحی شرقی کشور، پاسخگوی گردشگران نخواهد بود.
باغ اکبریه
بیرجند برخلاف اقلیم خشک و نیمه بیابانی خود دارای باغ‌های بزرگ و قدیمی است که اغلب آنها به خانواده‌های حکومتگر این شهر – بویژه خانواده علم – اختصاص داشته‌اند. از همه مهم‌تر باغ اکبریه است که به جهت ارزش‌های خود در حوزه معماری و طراحی باغ ایرانی؛ در سال ۱۳۹۰ خورشیدی همراه با باغ‌های ارم شیراز، عباس آباد بهشهر، چهلستون اصفهان، دولت آباد یزد، شاهزاده کرمان، … … در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شد. این باغ که پوشیده از گونه‌های درختی مناطق کویری مانند سرو و کاج است، دارای عمارت‌های بزرگی است که عمدتاً در دوره قاجار ساخته شده‌اند و تزئینات‌شان تلفیقی از عناصر هنر و معماری بومی ایران و معماری فرنگی را به تصویر می‌کشد. در عین حال، سبک معماری عمارت اصلی باغ بی‌شباهت به بناهای تاریخی معاصر در یزد نیست؛ چرا که طراحی و ساخت آن کار معماران یزدی بوده است که در دوره قاجار بنا به درخواست امیر حشمت‌الملک علم به بیرجند آمدند و باغ و عمارتی را که قرار بود مقر فرمانروایی او باشد، بنا کردند. فضاها و ساختمان‌های متعدد موجود در باغ اکبریه، موجب شده تا کاربری‌های مختلفی به آن داده شود. بنابراین سه موزه حیات وحش، باستان شناسی و مردم شناسی را در این باغ برپا کرده‌اند و در مواقع مختلفی از سال مانند نوروز نیز نمایشگاه‌های مختلفی را در آن ترتیب می‌دهند. باغ اکبریه در انتهای خیابان معلم و در حاشیه میدان موزه واقع شده است.
باغ رحیم‌آباد
باغ رحیم‌آباد دومین باغ بزرگ بیرجند است که از نظر گونه‌های گیاهی تنوع بیشتری نسبت به باغ اکبریه دارد و چشم‌اندازهای زیباتری را پیش چشم بازدیدکنندگان می‌گسترد. باغ رحیم آباد در دوره قاجار و توسط اسماعیل خان شوکت الملک ساخته شد و عمارت زیبایی دارد که اکنون به عنوان دفتر اداره کل میراث فرهنگی استان خراسان جنوبی مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این حال بازدید از داخل آن برای گردشگران امکانپذیر است. این باغ در خیابان پاسداران، خیابان ۱۵ خرداد قرار دارد.
قلعه بیرجند
بیرجند مثل بسیاری از شهرهای مناطق مرکزی و کویری ایران دارای یک قلعه بزرگ است که از قدیم‌الایام تا دوره معاصر وظیفه حفاظت از شهر را برعهده داشته و در مقام پادگان نظامی شهر عمل می‌کرده است. این قلعه با معماری خشتی و ساده خود روی تپه‌ای مشرف به بافت تاریخی بیرجند قرار گرفته و بهترین و کامل‌ترین چشم اندازها از شهر بیرجند را داراست. قلعه بیرجند که در سالیان اخیر به طور اساسی مورد بازسازی قرار گرفته دارای امکاناتی نظیر چایخانه و سفره خانه است و با نورپردازی شبانه، از صبح اول وقت تا پاسی از شب میزبان مسافران و گردشگران است. این قلعه در خیابان جمهوری اسلامی، میدان امام حسین قرار دارد.
عمارت میرحسن خان
ارگ یا عمارت کلاه فرنگی بیرجند با معماری خاص خود، مهم‌ترین نماد شهر بیرجند و به طور کلی استان خراسان جنوبی است. داستان برپایی این عمارت باشکوه – که به جهت حضور انگلیسی‌ها در آن نواحی، خالی از تأثیرات معماری خاص انگلیسی‌ها در شبه قاره هند نیست – از این قرار است که در اواخر دوره قاجار یکی از امیران بیرجند با دختر میرحسن‌خان از امرای طبس ازدواج کرد. او برای خوشامد دختر و خانواده‌اش، معمار مخصوص میرحسن‌خان را از طبس فرا خواند و به یاری او عمارت بسیار مجللی را بنا کرد که به عمارت میرحسن‌خان و بعدها به ارگ کلاه فرنگی موسوم شد. ارگ کلاه فرنگی در خیابان مطهری قرار دارد اما از آنجا که از سال‌ها پیش محل استقرار فرمانداری بیرجند بوده و اکنون نیز در محدوده استانداری خراسان جنوبی قرار گرفته، بازدید از آن با محدودیت‌هایی روبه‌روست. در واقع بازدید از این بنای معروف و محبوب تنها در روزها و ساعات تعطیلی استانداری ممکن است.
مدرسه شوکتیه
مدرسه شوکتیه بیرجند، نه فقط یکی از جاذبه‌های گردشگری بیرجند، بلکه یکی از دیرینه‌ترین نهادهای آموزش نوین در ایران است. این مدرسه در ابتدا حسینیه‌ای وقفی متعلق به خاندان علم بود اما در سال ۱۲۸۴ خورشیدی، یعنی یک سال پیش از صدور فرمان مشروطیت، توسط امیر شوکت‌الملک علم با حفظ کاربری حسینیه تبدیل به یک دبستان سه کلاسه شد و بعدها تا سطح متوسطه گسترش پیدا کرد. در آن زمان، مدرسه شوکتیه تعدادی از شاگردان ممتاز خود را برای ثبت‌نام در مدارس متوسطه یا مؤسسات آموزش عالی، بورسیه می‌کرد و به تهران می‌فرستاد. یکی از برجسته‌ترین تحصیلکردگان و بورسیه شدگان این مدرسه، زنده یاد دکتر محمد حسن گنجی است که پیشتر از او یاد شد. گنجی بعدها یکچند نیز تولیت موقوفات متعدد مدرسه شوکتیه را برعهده گرفت و در تداوم فعالیت‌های آن، دانشگاه بیرجند را بنیان نهاد. مدرسه شوکتیه در حال حاضر برخلاف نیت واقف هیچ گونه کاربری آموزشی ندارد و صرفاً به عنوان حسینیه مورد استفاده قرار می‌گیرد. در بخشی از ساختمان آن نیز موزه وقف را دایر کرده‌اند اما بازدید از مدرسه در همه روزها و ساعات ممکن نیست و نیازمند هماهنگی با اداره میراث فرهنگی یا اداره اوقاف بیرجند است. این مدرسه در خیابان منتظری، کوچه منتظری۳ قرار دارد.
مسجد چهاردرخت
مسجد چهاردرخت یک مسجد کوچک محلی در محله‌ای به همین نام است. آنچه این مسجد را میان مساجد تاریخی شهر بیرجند – و شاید سراسر ایران – شاخص کرده، معماری ساده و بسیار چشمگیر آن است. دوره ساخت مسجد را به تناوب از دوره صفویه تا دوره قاجار گفته‌اند. دو آب انبار هم در مجاورت مسجد قرار دارند. این مسجد در خیابان مطهری، میدان چهاردرخت قرار دارد.
موزه مشاهیر
بیرجند از قدیم‌الایام مهد بزرگانی در علم و ادب بوده است. یکی از بزرگترین مشاهیر این شهر ملا عبدالعلی بیرجندی است که از منجمان و ریاضیدانان بزرگ دوره صفویه به شمار می‌رود. در دوره معاصر نیز برخی از چهره‌های بزرگ این شهر عبارت بوده‌اند از شادروانان دکتر محمد حسن گنجی، بنیانگذار جغرافیای نوین در ایران؛ دکتر محمد ابراهیم آیتی، استاد فلسفه دانشگاه تهران و از پژوهشگران نامدار تاریخ اسلام؛ دکتر غلامحسین شکوهی، نخستین وزیر آموزش و پرورش جمهوری اسلامی؛ و دکتر کاظم معتمدنژاد، پایه‌گذار علم ارتباطات نوین در ایران. به همین مناسبت، یکی از خانه‌های تاریخی شهر بیرجند به نام خانه پردلی، تبدیل به موزه مشاهیر شده است تا بیانگر سهم این شهر در علم و ادب و فرهنگ ایران زمین باشد. این موزه در خیابان منتظری، خیابان منتظری سوم قرار دارد.
موزه میراث پهلوانی
موزه میراث پهلوانی، موزه کوچک اما زیبا و نسبتاً جامعی است که برای نشان دادن پیشینه و سنت ورزش باستانی در بیرجند در محله زورخانه قدیمی این شهر برپا شده است. در این موزه علاوه بر مجسمه‌های مومی که حال و هوای ورزش باستانی را نشان می‌دهند، تعداد زیادی از وسایل ورزشی و نیز عکسها و اسناد و مدارک مرتبط با ورزش زورخانه‌ای به نمایش گذاشته شده است. موزه میراث پهلوانی در خیابان مطهری، خیابان مطهری سوم قرار دارد.
تفرجگاه‌بند دره
بند دره بزرگترین بند کوهستانی بیرجند است که در میان رشته کوه باقران در جنوب بیرجند واقع است و در دوره قاجار ساخته شده است. این بند یکی از تفرجگاه‌های مهم مردم بیرجند است که در عین حال، گردشگران دیگر شهرها را نیز به خود جذب می‌کند. این محل در انتهای خیابان مدرس، ۵ کیلومتری جنوب شهر بیرجند قرار دارد.
سفر به بیرجند
بیرجند به راه‌آهن سراسری متصل نیست و تنها از طریق هوایی و جاده‌ای می‌توان بدانجا سفر کرد. هر هفته چند پرواز میان فرودگاه‌های مهرآباد تهران و هاشمی‌نژاد مشهد و فرودگاه بیرجند انجام می‌شود که با توجه به قرار گرفتن بیرجند در منتهی الیه نواحی شرقی کشور، آسان‌ترین و سریع‌ترین راه سفر به این شهر به شمار می‌آید. از نظر زمینی، بیرجند در امتداد مسیر گردشگری مشهد یا یزد قرار دارد و مسافرانی که به این دو شهر می‌روند، می‌توانند با افزودن سه یا چهار روز به زمان سفر خود، از جاذبه‌های گردشگری بیرجند نیز بازدید کنند. از پایانه‌های مسافربری تهران و مراکز استان‌های مجاور خراسان جنوبی، اتوبوس‌هایی به مقصد بیرجند عزیمت می‌کنند و پایانه مسافربری بیرجند نیز در بلوار امام‌رضا، نرسیده به میدان فرودگاه قرار دارد. بیرجند تنها ۴ هتل دارد که عبارت‌اند از:
۱- هتل قصر کوهستان، ۴ ستاره، واقع در بند امیرشاه
۲- میهمانسرای ایرانگردی و جهانگردی بیرجند، ۳ ستاره، واقع در خیابان ارتش، روبه‌روی بیمارستان ارتش
۳- هتل قائم، ۱ ستاره، واقع در خیابان جمهوری اسلامی
۴- هتل مقدم، ۱ ستاره، واقع در خیابان جمهوری اسلامی
منبع: روزنامه ایران