منّت؛ زایل کننده ثواب
«یا ایها الذین آمنوا لا تبطلوا صدقاتکم بالمنّ و الاذی؛ اى اهل ایمان صدقات خود را به سبب منت و آزار تباه نسازید» (بقره: ۲۶۴)
در اعمالى که ما انجام مى‌دهیم چه واجب و چه مستحب، برخى شرایط مربوط به صحت عملند و برخى شرایط مربوط به مقبولیت آن؛ مثلاً، نمازى که مى‌خوانیم و روزه‌اى که مى‌گیریم، شرایط صحتى دارد که اگر واجد این شرایط نباشد باطل است و باید مجدداً آن را به جا بیاوریم، شرایطى هم دارد که در قبول عمل مؤثر است؛ به این معنا که انجام یک عمل به فرض صحت آن، الزاماً موجب ثواب اخروى نخواهد شد، بلکه براى قبول شدن به شرایطى بیش از شرایط صحت نیاز دارد.
حال اگر عباداتمان را آن گونه که در روایات بیان شده، با تمامى شرایط صحت و قبول انجام دهیم آیا دیگر باید خیالمان راحت باشد که هم از نظر فقهى تکلیفمان را انجام داده‌ایم و هم از نظر معنوى عبادتمان داراى شرایط قبولى بوده و ثواب اخروى براى ما منظور شده است و لذا هیچ مشکلى در قیامت نخواهیم داشت؟ مطلب مهم همین جا است؛ چراکه حتى اگر عملى با شرایط صحت و مقبولیت هم انجام گرفته باشد، از خطر مصون نیست. چه بسا ممکن است پس از انجام عمل باز هم امورى اتفاق بیفتد که آثار معنوى عمل قبلى را از بین ببرد. اعمال بد آینده مى‌تواند اعمال خوب گذشته را از بین ببرد، همان‌طور که کارهاى خیر و یا توبه مى‌تواند برخى از گناهان را جبران نماید. انسانى که با زحمت فراوان سعى مى‌کند اعمال خود را مطابق شرایط فقهى انجام دهد، و شرایط قبولى آن را هم رعایت مى‌کند که مثلاً با اخلاص باشد، توأم با ریا و غرور نباشد و … پس از مدتى ممکن است عملى انجام دهد که کارهاى نیک گذشته را از بین ببرد. در هر حال باید توجه داشت که ممکن است کارهایى از انسان سر بزند که عمل یا اعمال گذشته او را فاسد کند. قرآن در سوره حجرات مى‌فرماید: «لا تقدموا بین یدی الله و رسوله؛ در [هیچ کار] بر خدا و رسول پیشى مجویید»(حجرات: ۱)؛ «لا ترفعوا اصواتکم فوق صوت النبی؛ صداهایتان را فوق صوت پیغمبر بلند مکنید» (همان: ۲).
این بى احترامى‌ها موجب مى‌شود که اعمال گذشته انسان ـ که با شرایط صحت و قبولى هم انجام شده است ـ از بین برود. ممکن است کسى براى انجام وظیفه و از روى اخلاص، به انسانِ نیازمندى کمک مالى نماید، اما پس از مدتى این عمل خود را به رخ او بکشد و با این کار عمل نیک گذشته‌اش را زایل گرداند. قرآن کریم در این باره مى‌فرماید: «یا ایها الذین آمنوا لا تبطلوا صدقاتکم بالمنّ و الاذی؛ اى اهل ایمان صدقات خود را به سبب منت و آزار تباه نسازید» (بقره: ۲۶۴). در جاى دیگرى مى‌فرماید: «قول معروف و مغفره خیر من صدقه یتبعها اذی؛ رد کردن فقیر با زبان خوش و دعاکردن در حق او بهتر است از صدقه‌اى که در پى آن آزار دهند» (همان: ۲۶۳). اگر انسان با زبان خوش، فرد نیازمندى را که به او مراجعه کرده است، رد نماید بهتر از آن است که به او کمک کند، اما بعد بر او منت بگذارد. این منت گذاشتن، اصل عمل را باطل مى‌کند. امام صادق (علیه السلام)
در وصایای خود به عبدالله بن جندب، به همین موضوع اشاره کرده و مى‌فرمایند: «ان کانت لک ید عند انسان فلا تفسدها بکثره المنن و الذکر لها و لکن اتبعها بافضل منها فان ذلک اجمل بک فی اخلاقک و اوجب للثواب فی آخرتک؛ اگر دستى پیش کسى دارى (کنایه از اینکه اگر خدمت و احسانى به کسى کرده اى)، با منت گذاشتن بر او، آن را از بین نبر، بلکه سعى کن خدمت بهترى را براى او انجام دهى، که این کار هم اخلاقت را زیباتر مى‌سازد و هم ثواب اخرویت را بیشتر مى‌کند».
منبع: روزنامه رسالت