علائم بیماری لیشمانیوز و راه انتقال آن
پسرک با چشمهای درشت و رنگی و مژههایی که تاب بلندی زیاد را نیاورده و فر شده است، سلام میکند. مؤدب و با احترام، سرش را زیرانداخته و با دست گونه راستش را میپوشاند تا چشمها زخم بزرگ و قرمزرنگ روی گونهاش را نبینند، زخمی که علاوه بر جسم، روح او را نیز آزرده است.
وقتی پسرک برای لحظهای به قصد رفع خواب، دستش را از گونهاش برمیدارد، زخم، چهره کریه خود را نمایش میدهد و تو دلت میگیرد که چگونه یک بیاحتیاطی، ناآگاهی یا کاستی و سهلانگاری غیرمسئولانه از سوی کسانی که مسئول هستند، این مخلوق زیبای خداوند را این گونه زخمی کرده است.
اما این زخم تنها یادگار “سالک”، بر تن تنها شهروند “شهریار” نیست، دستهای همان پسرک و گونه و پیشانی خواهر کوچکش، بازوی مادر و زیر چشم پدرش و صورت و بدن بسیاری از اعضای جامعه کوچک شهریار، زیرگوش کلانشهر شیراز از گزند زخم در امان نماندهاند.
سالک، زخمی که به واسطه طول مدتزمانی که از ایجاد تا بهبودی به طول میانجامد، به این نام نامیده شده است، چه یادگارها که بر صورت و اندام مردان و زنان شیرازی و آنها که در نزدیکی این شهر سکونت دارند، نگذاشته و نمیگذارد! اما چرا باید در قرن ۲۱ و در هزاره سوم میلادی، همچنان در کوچه پس کوچههای شیراز و شهر و روستاهای اطراف با وحشت از پشه خاکی قدم بزنیم.
تعداد زیادی از دختران مدرسههای ابتدایی، راهنمایی و متوسطه شهریار و لپویی(یکی از شهرکهای اطراف شیراز) و حتی مدارس برخی نقاط حاشیهای و شمالی شهر شیراز یا اثری از زخم را تا آخر عمر خواهند داشت یا به تازگی زخمی شده یا در خوشبینانهترین حالت، یکی از اعضای خانواده، دست به گریبان این درد است.
تعریف بیماری
“لیشمانیوز” (سالک) مجموعهای از بیماریهای انگلی است که در نوع جلدی یک بیماری مزمن پوستی است که به آن لکه سال، زخم سرخس و سالک مشهور بوده و عامل آن تکیاختهای از جنس “لیشمانیا” است.
این بیماری قابل انتقال بین انسان و حیوان بوده و در برخی سگسانان و جوندگان، مواردی از ابتلا به آن دیده شده است.
“لیشمانیوز” را بیماری ویژ فصول گرم سال میدانند و از طریق گزش نوعی پشه بهنام پشه خاکی به انسان منتقل میشود.
علائم بیماری “لیشمانیوز” جلدی
“لیشمانیوز” جلدی پس از گزش پشه ابتدا به شکل یک پاپول(برجستگی کوچک تحریک کننده) بروز کرده و بهتدریج بزرگ شده و به زخمی بدل میشود که خود به خود و ظرف چند هفته تا چند ماه و گاهی یکسال یا بیشتر بهبود پیدا میکند.
این زخم که ظاهری نامطلوب دارد، لبههایی برجسته و وسطی حفره ماننده دارد و در انواع سالک جلدی، ترشح یا بدون ترشح دیده میشود.
در موارد نادری در برخی افراد با عود بیماری و پس از بهبود ضایعه اولیه، در همان نقطه، برجستگی پاپول مجددا دیده شده و زخم دوره خود را تکرار میکند.
ضایعات ناشی از بیماری سالک
بیماری “لیشمانیوز” جلدی در ایران به دو شکل متفاوت روستایی(مرطوب) و شهری(خشک) طبقهبندی شده و در شیراز بیشتر موارد مرطوب آن دیده شده است.
راه انتقال بیماری(ناقل)
مهمترین راه انتقال این بیماری از طریق گزش پشه خاکی است.
این حشره که ظاهری شبیه پشه آنوفل(مالاریا) دارد، در مکانهای تاریک و مرطوب به خصوص در ابتدایلانه موشها استراحت میکند و همچنین در بیابانها و جنگلهای بارانی نیز دیده میشود.
در اطراف شهرها معمولا پشه خاکی نیمه اهلی در نقاطی مانند زیر سنگها و نخالهها که مرطوب و تاریک است، زندگی میکند.
طول پرواز این حشره گزنده، حداکثر یک متر بوده و تا چندصد متری اطراف محل استراحت خود بهصورت متناوب قادر به حرکت است.
مخزن بیماری
براساس تحقیقهای انجام شده، مخزن بیماری نوع شهری یا مرطوب “لیشمانیوز” سگها تشخیص داده شدهاند، شیراز، اصفهان، نیشابور، مشهد، بم و کاشان بهعنوان اصلیترین کانونها در این نوع از سالک عنوان شده است، اما در نوع روستایی یا خشک که مهمترین کانونها اصفهان، سرخس، ترکمنصحرا و اسفراین در منابع ذکر شده و نام برده میشود، جوندگان، مخزن بیماری شمرده میشوند.
نوعی موش صحرایی بهنام “رومبوساوپیموس” و “مریونس لیبیکوس” و “مریوسهوریانه” و “تاترا ایندیکا” و دیگر انواع موشها، از جمله مخزنهای اصلی بیماری محسوب میشوند.
یکی از مهمترین مسایل در سالک، دوره طولانی بیماری است که زمان پنهان آن ۲ تا ۸ ماه در منابع مختلف ذکر میشود، دورهای که در محل گزش یک نقطه جوش کوچک و قرمزرنگ ایجاد شده و کمی خارش دارد، اما فرد دردی احساس نمیکند.
بعد از آنکه جوش شروع به سفت شدن کرد و ملتهب شد، بیماری از مرحله کمون(پنهان) وارد مرحله بروز علایم میشود و از زخم مایعی ترشح شده و محل آن قرمز تیره یا قهوهای میشود و در نهایت زخم سرباز کرده و با حاشیهای نامنظم و برجسته شروع به رشد میکند.
بهبود زخم از مرکز آن آغاز شده و بعد از ۶ تا ۱۲ ماه بهبود پیدا میکند، اما اثر آن مانند جای سوختگی بهصورت مادامالعمر بر پوست فرد باقی خواهد ماند.
اگر ساکنان قدیمی نقاطی که بهعنوان کانون بیماری در منابع درسی و تحقیقاتی از آنها نام برده شده است را مورد سئوال و معاینه قرار دهیم، بیشتر آنان سالک را میشناسند و بعضا اثری از این زخم بر بدن دارند. میزان وسعت ابتلا به سالک در دوران گذشته بهحدی بوده که برخی شاعران و نویسندگان در نوشتههای خود به آن اشارههایی کردهاند.
آنچه از اهمیت بالایی برخوردار است، پیشگیری از ابتلا به این بیماری است، اقدامی که با استفاده از راهکارهایی بسیار ساده قابل دستیابی بوده و هزینههای اندکی به همراه دارد.
شاید مهمترین هزینه پیشگیری از ابتلا به سالک، آموزش به مردم و اطلاعرسانی در خصوص این بیماری است، کاری که لزوما بهصورت پیوسته و مداوم و با استفاده از روشهای مختلف اطلاعرسانی، باید انجام شود.
بهسازی و ترمیم شکاف دیوارها در مناطق مسکونی و نگهداری دام و طیور، بهسازی کانالهای روباز، دفع صحیح فاضلاب و نخالهها و ضایعات ساختمانی، اتلاف سگهای ولگرد و مبارزه با جوندگان، تخریب و تسطیح اماکن مخروبه و متروکه، نصب توری ریز بر روی پنجرهها و درهای ورودی، استفاده از پشه بند معمولی و ترجیحا آغشته به حشره کش که برای مدت طولانی اثر آن باقی میماند، استفاده از پمادها و مواد دورکننده حشرات هنگام استراحت و خواب در مناطق آلوده، پوشانیدن زخمهای سالکی به منظور جلوگیری از آلوده شدن پشه خاکیهای جدید و انتشار بیماری به دیگران، سمپاشی محیطهای زندگی و استراحت پشه خاکی و … از جمله راهکارهای پیشگیری است.
باید توجه کرد که سمپاشی و مبارزه با ناقل و مخزنهای بیماری باید بهگونهای انجام شود که اتلاف همه را در پی داشته باشد، در غیراین صورت تنها کانون بیماری را از یک نقطه به نقطهای دیگر منتقل کردهایم.
کارشناسان بهداشت با قاطعیت میگویند، متاسفانه در شیراز و سایر شهرهای بزرگ، این موضوع رخ داده و بهدلیل فعالیتهای پیشگیرانه از جمله اتلاف سگ، مبارزه با جوندگان و سمپاشیهای غیر اصولی، زمینه مهاجرت عامل و ناقل را فراهم کرده است و اکنون در اغلب روستاهای اطراف این کلانشهر، مردم با این بیماری دست و پنجه نرم میکنند.
بیماری سیاه یا “کالاآزار”
یک نوع از بیماری لیشمانیوز که به لیشمانیوز احشایی معروف است، کالاآزار نامیده میشود، بیماری بسیار خطرناکی که بهدلیل نفوذ انگل تکیاختهای، عامل بیماری به درون دستگاه گوارش فرد وارد شده و با ایجاد زخم در نواحی داخلی گوارشی، فرد را تا مرز مرگ همراهی میکند.
“کالاآزار” که به سختی تشخیص داده میشود، تهدیدی جدی است، این یک هشدار از سوی کارشناسان بهداشتی است و باید آن را جدی گرفت.
در ایران و شیراز بهدلیل دسترسی نداشتن به آمار دقیق و آمارگیری دقیق در خصوص بسیاری از بیماریها مانند سالک و علیرغم تاکیدات وزارت بهداشت و دستگاههای بهداشتی بر لزوم آمارگیری توسط عوامل بهداشتی و درمانی در نقاط مختلف، متاسفانه آمار صحیحی از ابتلا به سالک و کالاآزار وجود ندارد.
امروز اگر به روستاهای کوچک و شهرهای اطراف کلانشهر شیراز، خصوصا در نواحی شمالغرب، شمال و شرق این شهر، سرکشی داشته باشم، شواهدی از وجود بیماری در این روستاها که شرایط برای زندگی و حضور مخزن و ناقل بیماری وجود دارد، دیده میشود.
یکی از این روستاها، شهریار نام دارد، شهری کوچک در بیست و اندی کیلومتری شیراز، شهری که بسیاری از کارمندان، معلمان و حتی ساکنان آن مداوم به شیراز سفر کرده و میکنند، این یک هشدار جدی به مسئولان بهداشتی است تا با اندیشیدن راهکاری عاجل، سدی غیرقابل نفوذ در برابر این بیماری ایجاد کنند.
درمان بیماری سالک، در عین سادگی، طولانی مدت بوده و نیازمند ممارست فرد بیمار و پیگیری درمانگر است.
تحقیقات سازمان بهداشت جهانی نشان میدهد که “لیشمانیوز” در سالهای اخیر به یکی از بیمایهای مهم و با آماری بالا از موارد ابتلا تبدیل شده است.
براساس گزارشهای سازمان بهداشت جهان، “لیشمانیوز” اکنون به علت اهمیت بهداشتی و آمارهای ابتلای بالا، به یکی از ۶ بیماری مهم مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان تبدیل شده است.
اگرچه مسئولان بهداشتی در ایران تاکید میکنند که اقدامات انجام شده در حوزه پیشگیری از “لیشمانیوز”، فعالیتهای گستردهای بوده است، اما اینکه چرا سالک بازگشتی دوباره دارد، جای سئوال است.
افزایش موارد ابتلا به سالک در نقاطی که قبلا کانون بیماری محسوب میشد، به صدا درآمدن زنگ خطر است، زنگ خطر خصوصا برای آنها که سالک را به فراموشی سپردهاند.
به اعتقاد اکثر پزشکان متخصص و اساتید دانشگاه پزشکی، “لیشمانیوز” یک بیماری بسیار خطرناک است، بیماری مهمی که باید مقامات بهداشتی در راستای مقابله با آن تدابیر لازم را اندیشیده و سریعا اجرایی کنند.
به گزارش ایسنا و براساس آمارهای سازمان بهداشت جهانی، ایران یکی از هفت کانون اصلی “لیشمانیوز” در جهان بهشمار میرود و شیراز در این میان، یکی از کانونهای اصلی و مهم کشور در این بیماری است. حال آنکه ۸۰ کشور جهان با این مشکل بهداشتی دست به گریبان هستند.
خوب است تا قبل از آنکه شاهد افزایش تعداد مرگ و میر، معلولیت و مشکلات روحی و جسمی متعدد ناشی از “لیشمانیوز” باشیم، قدمهای مطمئن خود را برای مقابله حسابشده و کارشناسانه با آن برداریم.
بیتردید یک مرحله از این گامها، انجام اقدامات تحقیقاتی است که پایه و اساس مقابله با عامل، ناقل، کانونهای آلوده، همچنین تشخیص و درمان سریع بیماری در مبتلایان است.
منبع: ایسنا