هتل‌ها به روایت تاریخ
به گفته آلفونسو گابریل پیمودن کاروان در شب برخلاف روز که اصلا نمی توان از گزند بادها و شن های گرم در امان بود، پیمودن کویر را بسیار سریع میکند. کاروان در چهاردیواری طنین زنگ ها در حرکت است. طنین دلنوازی که از روزگاران کهن، عهد کورش و داریوش و اسکندر و مغولان هم نواخته می شد. یورش اسکندر و مغولان هم نتوانست این نوای دلنشین را خاموش سازد. اما آن چیزی که این نوای کاروان را نه خاموش، بلکه بسیار کم آهنگ ساخته فرهنگ مدرن و دنیای ماشینی و تکنولوژی بیرحم و ابزار آن است. با این وصف هنوز در جایی از کویر که پای اتومبیل به آن نرسیده زنگ کاروان در گردن شتر، این حیوان وفادار و نستوه کویر و یار دیرین و همراه کاروان و کاروانیان در دل سکوت کویر طنین انداز است و به گفته مارکوپولو جهانگرد اهل ونیز ایتالیا هنگام عبور از صحرای لوب نور ایران، از گردن هر شتر زنگی آویزان است که شترها در دل سکوت کویر به آسانی پراکنده و از هم گسیخته نشوند.
در ایران غالبا شتری به نام «لوک مست» سر قطار و آخرین شتر کاروان از بقیه قوی تر و سرحال تر است. صدای زنگ کاروان هر دو قدم یک بار می نوازد و با هر نواختن روح زندگی را در دل نسل ها و طبیعت می دمد. اگر کاروان از دست برود توسط راهزنان که بیصدا و خاموش فعالیت می کنند، زندگی نیز خاموش می شود. هیچ کس به کاروانیانی که با صدای زنگوله شتران می گذرند آسیب نمی رساند. سفر بدون زنگ شتر برای کاروان های باتجربه نقصان و اشتباه بزرگ و جبران ناپذیر است. هنگامی که نیازی به پنهانکاری نیست، حیوان ها در کویر نباید بی صدا حرکت کنند. فقط دزدان و راهزنان در کویر بی صدا حرکت می کنند و کارشان را انجام می دهند. این زنگ برای ما همیشه یادآور راه های سخت و دشوار، سحرانگیز، طولانی کویر و کاروان روی ایران است که بدون آن سفر براستی آزاردهنده، کسالت بار و غیرممکن می شود و آهنگ خوش آنها اگر به مانعی برخورد نکند بسیار روح انگیز و جانفزاست.
دوران هخامنشیان
در این دوران که دربرگیرنده سال های (۳۳۰ ـ ۵۵۰ پ م) است. چاپارها و چاپارخانه ها (کاروانسراهای بین راه) در نقاط مختلف کشور و میان راه های اصلی در نظر گرفته بودند؛ سیستم ارتباطی سریع و حیرت انگیزی که مایه تحسین و شگفتی یونانیان شده بود و به آن «افدالموس بازیلئوس» می گفتند. چاپارخانه های بسیار مجهز و پیک های تندرو که در سرما و گرما و برف و باران راه می پیمودند. در حاشیه تمام شاهراه ها، چاپارخانه هایی از پیش آماده شده بود. به همین علت نامه ها، کالاها و مسافران بدون درنگ به مقصد می رسیدند. حمل و نقل کالا و مسافر و نامه ها را به وسیله پست، باید به پادشاهان هخامنشی نسبت داد؛ روشی که بعدها مصریان و مغرب زمین نیز آن را تقلید و مورد بهره برداری قرار دادند.
بنابراین اندیشه ساخت کاروانسراها و منزلگاه های بین راه (پست و چاپارخانه ها)، از دوران هخامنشیان آغاز شد. ارتباط گسترده امپراتوری ایران با ممالک همجوار و زیرسلطه اش بعلاوه رونق گسترده تجارت و بازرگانی و حمل و نقل کالا میان شرق و غرب که ایران علاوه بر پل ارتباطی، صادرات و واردات فراوان کالا و داد و ستد گسترده نیز با این دو قطب پیرامونی، ایجاد کاروانسراها برای آسان کردن حمل و نقل و آسایش تجار و کاروانیان را ضروری می ساخت. اصولا فلسفه اصلی و پایه ای ساخت «جاده ابریشم» همین مساله بود. راهی که از بندر «کان سو Kansu» در چین آغاز می شد و به بندر ونیز ایتالیا پایان می یافت.
دوران پارت ها
یکی از راه های معروف (شاهراه) این دوره (۲۲۷م ـ ۲۳۴پ م) که غالب امور حمل و نقل و کالا مسافر و کاروان ها از آن انجام می شد و کاروانسراهای مهمی داشت. راهی بود که از خلیج پارس آغاز می شد و در امتداد دجله ادامه می یافت و به سلوکیه می رسید و از آنجا به بندر «دورا اوروپوس» و سپس به مراکز بازرگانی انطاکیه (سوریه) می رفت. دولت پارت های اشکانی با جدیت تمام از آن مناسبات میان ایران و روم و همچنین شرق با روم جانبداری می کرد. پارت ها مساله ترانزیت و بازرگانی و تجارت و روابط اقتصادی با دنیای آن روز را بسیار مهم تلقی می کردند و اجازه نمی دادند کسی به آن خدشه ای وارد کند. بنابراین کشور به حدی ترقی کرد که خانم نینا ویکتورونا پیگولوسکایا پژوهشگر برجسته روسی، ایران عهد پارت ها را «کشور آسمانی» نامیده است. این داد و ستد پررونق بویژه در نیمه نخست پادشاهی اشکانیان دو سده دوم و نخست پیش از زایش (یک م ـ ۲۲۴پ م) از راه های فراوان میان رودان (بین النهرین) بعلاوه راه شمالی تر در سلوکیه که بند الحضرا (حاترا) را به نصیبین و زوگ ما (پلی که این بندر را به شهر آپا (Apa)، در کرانه مخالف خود پیوند می زد، انجام می شد.
تولید ابریشم چینی در مصر و سوریه و منسوجات سوری در مغولستان و سکه های مهرداد دوم اشکانی در ترکستان حکایت از رونق فوق العاده داد و ستد در آن دوران دارد.
دوران ساسانیان
در دوران ساسانیان (۶۵۶ـ۲۲۷م) سیستم حمل و نقل به طور کلی برای نیازهای دولتی به کار گرفته می شد، به عبارتی دولت بر تمام امور حمل و نقل راه ها، کاروانسراها، کاروان ها و درآمدهای آن کنترل کامل داشت. سیستم ساسانیان اقتباسی از دوره هخامنشی بود که بعدها خلفای عباسی نیز همین شیوه را برای داد و ستد به کار بردند. کالاها و مراسلات پستی و اموال کاروانیان با اسب و حتی توسط پیک ها (اشخاص) حمل می شد. از راه ها و کاروانسراها و اموال آنها بخوبی مراقبت می شد. در مناطق کوهستانی، اسب، چاپارهای پیاده، در دشت ها اسب و در بیابان های گرم، در ایالات سرحد عربستان از شتر بهره می گرفتند. صنعت پارچه بافی (نساجی) یکی از مهم ترین صنایع ایران در دوران ساسانیان بود. لباس های ابریشمی به وفور در زمستان می پوشیدند. بنابراین تجارت ابریشم از راه دریا که از هند وارد می شد رونق داشت. راه های خشکی آسیای مرکزی که سغدیان از آن مراقبت می کردند، ایران را با چین مرتبط می ساخت. ایران همواره نقش ارتباطی و ترانزیتی میان چین و روم داشت که ابریشم هنگفت چین از راه ایران به روم می رسید و عواید گمرکی سرشاری به ایران می رساند. «وسمه ایرانی» (سرمه) یکی از کالاهای تجملی و گرانقیمت بود که در چین خواهان فراوان داشت. کاروانیان ایران جواهر سوریه و مرجان و مروارید دریای سرخ را از راه حاشیه جنوبی کویر لوت (گوبی) به چین می بردند.
دوران آل بویه
حکیم ناصرخسرو، در سفرنامه معروفش گفته است که تنها در یکی از خیابان های اصفهان بیش از ۵۰ کاروانسرا وجود داشت. راه های کاروان رو نقش بسزایی در رونق تجاری، بازرگانی و توسعه و فروش محصولات کشاورزی در این دوران داشت، زیرا زمین های کشاورزی در مجاورت این راه ها قرار داشت. مراکز اصلی جاده های کاروان رو، همدان، ری، نیشابور، هرات، اصفهان، شیراز، اهواز، بلخ و کابل بود که تجارت عمدتا با هند و به وسیله کاروان ها انجام می شد.
دوران مغول و تیموری
در این سال ها که همزمان با سلطه مغولان و جانشینان آنها (ایلخانان) بر ایران بود، با راهزنان به طور جدی مقابله می شد و امنیت راه ها برقرار بود. غازان خان مغول اصلاحات عمده ای برای امنیت راه ها و راهداری انجام داد. وی برای این کار پاسداران ویژه ای را با فرم و لباس ویژه مامور حفاظت از مسافران و جلوگیری از دستبرد راهزنان کرد. راهداران موظف بودند اگر مالی به سرقت رفت آن را به صاحبش برگردانند، اگرنه باید خسارت آن را می پرداختند. با این وصف مغولان موفق نشدند یا نخواستند در ایران کاروانسرا بسازند و شبکه پیشرفته و آبادانی و راهداری ایجاد کنند یا بدان رونق ببخشند و آن گونه که مورخ ارجمند حمدالله مستوفی گفته، راه های عصر مغول به جاده های کوتاه و محلی محدود می شد و مغولان و ایلخانان از راه های قدیم بهره می جستند. البته غازان خان مغول یک سلسله اقدامات اصلاحی در امور مالی و اداری و اقتصاد و حمل و نقل انجام داد که احداث جاده ای با ایستگاه های بین راه در امتداد فرات از آن جمله است.
اصلاحات غازان که زیر نام «یر لیغ ها» اجرا شد، گستره ای از فعالیت های اقتصادی، اجتماعی، حمل و نقل و اداری را دربرمی گرفت. اصلاحات غازان در زمینه حمل و نقل و ساخت کاروانسرا و ایستگاه های بین راه، با نام یام (YAM) صورت گرفت. یام ها عنوان کاروانسراها و ایستگاه هایی بود که از دوران قبل بر جا مانده و بر اثر یورش مغولان ویران شده بود. غازان خان پس از تعمیر و تجهیز این کاروانسراها و ایستگاه ها، این نام را برای آن گزینش کرد.
در بزرگراه معروف «کرمان، زرند، کوبنان» سه کاروانسرا یا منزلگاه معروف به نام های اَبان (انار)، اُناس و بهرام آباد، وجود داشت. اصطخری و ابن حوقل، جهانگردان معروف آنها را به ثبت رسانده اند و مارکوپولو نیز از آن گذشته و یاد کرده است. آلفونسو گابریل، سیاح اروپایی نیز از راه غربی آن گذشته و گفته های مارکوپولو را تائید کرده است. طبق گزارش مارکو پلوو راه یزد به کرمان کویری و خشک بود و پیمودن آن هشت روز طول می کشید و بجز سه کاروانسرا (منزلگاه) ذکر شده، جایی برای اتراق نبود اما نخلستان ها و پرندگان شکاری فراوان داشت که بازرگانان برای تفریح و تنوع به شکار آنها می پرداختند. پیش از مارکو پولو، کاروان ها این راه را در ۹ روز می پیمودند.
راه اصلی کرمان (راه غربی) در زمان مارکو پولو آباد نبود، اما شاه عباس بعدها سه منزلگاه برای مسافران ساخت که این کاروانسراها به آبادی تبدیل شد. طبق گزارش اصطخری و ابن حوقل، فاصله این راه از رودان تا اَبان (انار) ۱۸ فرسنگ، از اَبان تا فهرج ۲۵ فرسنگ و از فهرج تا کثه ۵ فرسنگ مسافت داشت. پیترو دلاواله، سیاح معروف ایتالیایی نیز در توصیف کاروانسراهای اصفهان گفته است: کاروانسرا به حد لزوم برای خارجیان وجود دارد و همه آنها بزرگ و دارای ساختمان نسبتا خوب و تزئینات مناسب است. چنین به نظر می رسد که علاوه بر شاه، اشخاص دیگری نیز مساعی خود را در راه بهبود آنها صرف می کنند.
دوران صفویه
ساخت کاروانسرا در دوره صفویه اهمیت پیدا کرد. رونق اقتصادی و توسعه شبکه راه های ایران موجب شد به هدف فراهم نمودن امکانات رفاهی برای مسافران، بازرگانان و تجار و جهانگردان و آسانی حمل و نقل و رفت و آمد ساخت و تجهیز کاروانسراها در دستور کار دولت صفوی قرار گیرد. از این رو بهترین و مجهزترین کاروانسراها پس از اسلام، در ایران عصر صفوی ساخته شد که هنوز هم بقایای آن را می توان دید. کاروانسراها بهترین مکان برای آسایش و رفاه مسافران و حفظ اموال آنها از دستبرد راهزنان بود. بعلاوه امنیت راه ها و تامین آذوقه و توشه و وسیله ارتباط میان کاروان ها و مسافران و ایرانگردان به وسیله همین کاروانسراها امکان پذیر بود.
ژان باتیست تاورنیه و شاردن، جهانگردان معروف فرانسوی، کارلاسرنا و پیترودلاواله و سایر جهانگردان و ایرانگردان که بارها در این دوران به ایران سفر کرده اند، بویژه تاورنیه و شاردن که در دوران پادشاهی شاه عباس دوم و شاه سلیمان میان سال های ۱۰۷۶ تا ۱۰۸۸ هجری به ایران آمدند، شرح مفصلی از اوضاع سیاسی ـ اجتماعی و آداب و رسوم ملی و محلی ایران به دست داده اند. پیرو گزارش جهانگردان، عمده ترین کاروانسراهای ایران در دوره صفویه عبارت بود از: کاروانسرای جمال آباد، سرچم و نیک پی که این مورد آخر به علت داشتن سنگ بنای عالی و محکم به این نام شهرت یافته بود.کاروانسرای زنجان که همیشه مملو از مسافر، تجار و کاروان های تجاری بود نیز از جمله کاروانسراهای عمده این دوران است. کاروانسراهای اثر، سگزاوه، پاچوب، کوشک، دوقه و شاه صفی نیز در شمار کاروانسراهای این دوره است، بویژه مورد آخر که در دروازه ورودی شهر تبریز واقع شده و از امکانات خوبی برخوردار بود و هر شب حدود صد نفر مسافر را به همراه اسب ها و بار و بنه در خود جای می داد. کاروانسراهای قهرو، آقاکمال، مورچه خورت و سه کاروانسرا از مرز تا ساوه. کاروانسرای میان راه قم به ساوه در صحرایی خشک و ریگزار واقع شده بود. کاروانسراهای «آب شیرین»، یزد، یزدخواست، قزوین، اردبیل و خواجه در یزد به علت داشتن آب انبارهای فراوان معروف بود. البته مهمانخانه های فراوانی را هم که بین راه ها وجود داشت، باید به این شمارگان کاروانسراها افزود.
تاورنیه در این مورد آگاهی های ارزشمندی به دست می داده و نوشته است که کاروانسراها تقریبا مانند محوطه دیرها و معمولا یک طبقه است. بنای دو طبقه خیلی بندرت دیده می شود. در این کاروانسراها غیر از اتاق عریان، چیزی به مسافران نمی دادند. فرش و رختخواب و لوازم آشپزی باید همراه مسافر باشد و آذوقه و ارزاق هم هرچه بخواهد از نان و روغن و بره و مرغ و میوه به اقتضای فصل و به قیمت خوب از کاروانسرادار یا روستای اطراف که بر سر راه مسافر می آیند، می توان خریداری کرد. کاه و جو برای اسب ها وجود دارد. در بیابان برای اجاره مجراهای کاروانسرا چیزی از مسافر نمی گیرند، اما در شهرها وجه اجاره دریافت می شود.
منبع: روزنامه جام جم