آداب و رسوم و خوراکی‌های یلدایی به روایت ستایش فرجی
دیر زمانی است که مردمان ایران زمین در آغاز فصل زمستان مراسمی را برپا می‌دارند که در میان اقوام گوناگون با نام‌های مختلفی چون شب چله، شب یلدا، شو چله، اول قاره و… شناخته می‌شود که همچون بسیاری از آیین‌های ایرانی ابتدا ریشه در رویدادی کیهانی دارد، خورشید در حرکت سالانه خود در روز آخر پاییز به پایین‌ترین نقطه جنوب شرقی می‌رسد و به همین سبب موجب کوتاه شدن روز و بلند شدن زمان تاریکی شب می‌شود.
در گذشته آیین‌هایی در این شب از سال برگزار می‌شد که یکی از آنها پاس داشتن جشنی شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید بوده که لازمه آن حضور کهنسالان، ریش سفیدان و بزرگان خانواده به عنوان نماد کهنسالی خورشید در پاییز بوده، در این بزم که با گرد آمدن دور آتش و فراهم کردن سفره‌ای مزین شده با آتشدان، عطردان، بخور دان و خوراک‌هایی از گوشت، نان، شیرینی و حلوا و میوه‌هایی چون انار، هندوانه و سنجد که سمبل رنگ خورشید را داشته از مهمانان پذیرایی می‌کردند و به نوعی آغار شب اول زمستان را با شب نشینی و ایجاد همدلی گرد یکدیگر جشن می‌گرفتند در این میان بسته به فرهنگ خوراک، اقلیم و آب و هوای آن خطه با تنقلات متفاوتی چون کدو حلوایی پخته شده، لبو، چغندر قند، برف و شیره، پشمک، تهیه حلوا با دانه‌های روغنی و حبوبات، مسقطی و نان‌های محلی، گندم برشته و شاهدانه، مویز و گردو، نخودچی و کشمش، تفت دادن تخم‌هندوانه، کدو، هسته زردآلو خشک کردن میوه‌های تابستانی که امکان داشتن آن در زمستان میسر نبود چون توت، انجیر، برگه زردآلو، قیصی و آلبالو در میان سایر آجیل‌ها و وجود میوه‌هایی چون پرتقال، سیب سرخ، انار خندان و هندوانه شیرین و گاه خربزه ترش جهت هضم بهتر غذاهای چرب شب چله از میهمانان پذیرایی می‌کردند و علاوه بر تأکید در حفظ آداب و رسوم پذیرایی به مواردی از این تنقلات بر سر سفره تأکید می‌داشتند، چرا که بر این باور بودند اگر در این شب فقط به خوردن میوه و تنقلات سرد و خشک بپردازند در تمامی فصل زمستان گرم نمی‌شوند و اگر میوه و شیرینی‌های با طبع گرم بخورند وجودشان در تابستان همیشه گرم و پر حرارت خواهد ماند و جسم‌شان آزار خواهد دید.
هندوانه را به علت کروی بودن به نشانه کروی بودن خورشید و بیانگر گرمای تابستان بر سر سفره می‌گذاشتند اعتقاد داشتند با خوردن هندوانه در اولین شب زمستان حرارت در بدن خواهد ماند و سرما و بیماری در جسم و جانشان غلبه نخواهد کرد، همچنین انار را سمبل زایش و شادی می‌دانستند که با شکستن آن شادی را برای خود و افراد خانواده به ارمغان می‌آورد و خوردن آجیل شب یلدا با ترکیب میوه‌های خشک، مغزهای مختلف طبع سرد و گرم فرد را متعادل می‌سازد.
یکی دیگر از رسومات شب یلدا فرستادن یا بردن خوانچه‌ای متشکل از غذا، تنقلات، میوه و شیرینی و هدایایی نظیر پارچه که به نوعی خاص همگی تزئین شده و از طرف خانواده داماد برای عروس آینده خود تحت عنوان پیشکشی می‌فرستند.
همچنین در این بلندترین شب سال معمولاً بعد از صرف غذا میهمانان اعضای خانواده در کنار بزرگ خانواده جمع می‌شده و به چیستان‌گویی، شاهنامه‌خوانی، نقل قصه‌هایی چون هزار و یکشب و خواندن ترانه‌های بومی و یادآوری خاطرات قدیمی و خواندن و تفأل بر اشعار حافظ از طرف بزرگان و رقم زدن شبی به یاد ماندنی برای تک تک افراد خانواده البته قبل از به دنیا آمدن حافظ شیرازی، تفأل‌های دیگری در سراسر ایران متداول بوده است، از این جمله می‌توان به فال گردو اشاره داشت که در پایان شب هر نفر با چشم بسته گردویی برداشته و زیر بالش خود قرار می‌داده است و صبح هنگام با شکستن گردو و دیدن مغز سفید یا سیاه آن به نتیجه نیتش پی می‌برده و نیز خطی به دور هندوانه‌ای می‌کشیدند و دختر یا پسر دم بخت حاضر در مجلس با چشمانی بسته اقدام به بریدن هندوانه می‌کرده است که اگر دقیقاً از محل خط می‌بریده نشان از سالی خوب و خوش در پیش بوده است همچنین می‌توان از فال‌های دیگری چون فال کوزه، فال سوزن، فال گوش
نام برد.
٭ ٭ ٭
خوراک‌های متداول در شب یلدا در شهرهای مختلف شامل سبزی پلو ماهی – کله پاچه- خورش فسنجان – ناردونی- هویج پلو با کشمش و مغز گردو- دلمه برگ مو- نارپلو(انار) خشیل و خاگینه خرما- کوکوسبزی -آش انار – گوسفند یا بوقلمون پروار شده و… و تنقلاتی چون کدو حلوایی پخته شده، لبو، چغندر قند، برف و شیره، پشمک، تهیه حلوا با دانه‌های روغنی و حبوبات، باسلوق، مسقطی و نان‌های محلی، رنگینک، گندم برشته و شاهدانه، مویز و گردو، نخودچی و کشمش، تفت دادن تخم هندوانه، کدو، هسته زردآلو از میهمانان پذیرایی می‌کردند.
٭ ٭ ٭
واژه یلدا ریشه‌ای سریانی دارد و به معنای تولد است، تولد خورشید تولد مهر، تولد مهربانی ایرانیان، پس از پایان شب تولد مهر با طلوع خورشید، از خانه خود بیرون آمده و در مقابل درخت سرو می‌ایستادند و عهد می‌کردند که تا سال بعد سراغ دروغ و گناه و عهدشکنی نروند و نذر می‌کردند که اگر موفق به انجام این عهد شوند، سال دیگر در همین موقع درخت سرو دیگری را به نشانه ادای عهد، بکارند پس یلدا را باید فرصتی برای دور هم جمع شدن و دیدار با یکدیگر و زدودن تلخی‌ها و بستن پیمانی دوباره برای همدلی دانست جشن یلدا، جشن غلبه روشنایی، مهربانی و راستی بر تاریکی، دروغ و ناراستی مبارک باشد.
منبع: مجله ایران بانو