گفت‌وگو با دکتر محمدرضا خدایی درباره ویترین‌گردی

وسواس خرید در ایام قبل از نوروز، بازگشایی مدارس، روز مادر و جشن های عروسی و… تشدید می شود…

اشتیاق به خرید و تهیه اجناس جدید، واقعیتی انکارناپذیر است ولی گاهی ولع خرید، چنان گریبان بعضی از آدم ها را می گیرد که به یک معضل جدی تبدیل می شود طوری که خودشان هم نمی دانند چرا در مغازه ها و فروشگاه ها پرسه می زنند. آنها بی محابا خرید و در نهایت اجناس خریداری شده را بدون مصرف رها می کنند و چه بسا از خرید آنها پشیمان می شوند. به راستی هدف از این خرید های بی رویه چیست؟

آیا باید آن را به عنوان یک اختلال شناخت؟
دراین باره با دکتر محمدرضا خدایی، روان پزشک و عضو هیات علمی دانشگاه توانبخشی و بهزیستی گفت وگو کرده ایم.

ابتدا از ماهیت خرید و جنبه مثبت آن بگویید. اصلا چرا از خرید لذت می بریم؟
در طول تاریخ بشر، انسان ها برای تهیه مایحتاج شان مثل غذا و پوشاک خرید و فروش را به شکل مبادله کالا انجام می دادند. به تدریج این مبادله به مبادله پولی و اجناس تبدیل شد تا هر دو طرف بتوانند نیازهایشان را برآورده کنند. خرید و فروش از نیازهای اجتماعی انسان هاست و انگیزه و انرژی مضاعفی پدید می آورد که باعث پویایی اقتصاد و گردش سرمایه هم می شود. از آنجا که در این رابطه هر دو طرف (خریدار و فروشنده) منفعت می برند، پس رابطه پایدار است و ادامه می یابد. خرید و فروش می تواند یک سرگرمی هم باشد که باعث لذت، خوشی و رضایت در فرد خریدار یا فروشنده می شود.

لطفا درباره ماهیت منفی خرید یا همان خرید افراط گونه هم بیشتر توضیح دهید؟
اگر خرید نیاز باشد و فرد برای آن برنامه ریزی هم کند، به طوری که شرایط اقتصادی و بودجه اش را در نظر بگیرد، نه تنها مشکل ساز نیست بلکه پسندیده هم است ولی اگر از حد متعارف خارج شود و شکل افراطی به خود بگیرد، یعنی آنقدر زیاد و غیرعادی باشد که در اقتصاد و زندگی خدشه وارد کند و فرد به صورت تکانشی (لحظه ای) و بدون نیاز به کالا، به مغازه یا فروشگاه برود و به خرید اجناس بپردازد، یک اختلال است.

خرید های غیرمتعارف به چند شکل در افراد مختلف دیده می شود؟
این اختلال معمولا به ۴ شکل دیده می شود:

۱. خرید وسواس گونه: برخی افراد هیچ نیازی به کالایی که می خرند، ندارند. آنها به طور وسواسی به یک کالا مثل لباس یا اجناس تزئینی، وسایل آرایشی و… علاقه پیدا می کنند؛ مثلا ممکن است در کمدشان ۱۰۰ نوع کلاه مختلف داشته باشند و فقط یک یا دو تای آن را استفاده کنند. این نوع خرید به «خرید وسواسی» معروف است و به صورت تکانشی (لحظه ای) رخ می دهد و جنس خریداری شده بدون مصرف باقی می ماند و حتی شاید باعث احساس گناه و پشیمانی فرد از خرید هم بشود.

۲. خرید ناشی از تنوع طلبی: این نوع خرید وسواس گونه نیست و خریدار نه تنها ولخرج می شود، بلکه به دلایلی نامعلوم تحرک و انرژی مضاعفی هم با خرید پیدا می کند و با این شادی و انرژی بالا به مراکز خرید مراجعه می کند و هرچه دستش می آید، بدون دلیل می خرد اما برخلاف خرید وسواسی، فرد تنوع طلب به یک جنس خاص علاقه ندارد و اجناس گوناگونی تهیه می کند.

۳. خرید بدون برنامه ریزی: افرادی که بدون فکر و برنامه مشخصی خرید می کنند، بیمار نیستند بلکه هوش هیجانی و اجتماعی پایینی دارند؛ مثلا پدر خانواده بدون اینکه از فرزندانش درباره نیازهایشان سوال کند، خود تصمیم می گیرد و کفش، کیف و…می خرد. در واقع او به جای دیگران تصمیم می گیرد. این عمل نه تنها باعث می شود اقتصاد خانواده دچار زیان شود، بلکه ممکن است تنشی نیز بین اعضای خانواده پدید آورد.

۴. خرید برای جلب توجه: این نوع خرید نیز بیماری یا اختلال محسوب نمی شود. درواقع یک نوع یادگیری اجتماعی است و افراد بدون نیاز اقدام به این کار می کنند. آنها اعتماد به نفس پایینی دارند و قصد دارند در نگاه دیگران طوری غیر از آنچه که است، نشان داده شوند و اعتمادبه نفس پایینشان را با خریدهای غیرعادی به صورت کاذب بالا می برند. خریدهای بی دلیل، پیروی بیش ازحد از مدهای متفاوت و تهیه غیرعادی اجناس لوکس از خصوصیات این گروه است.

چرا خریداران افراطی دست به چنین کاری می زنند؟
از ۴ نوع خرید افراط گرایانه ذکر شده، خرید وسواسی به عنوان یک اختلال شناخته می شود و ۳ نوع دیگر شاید در اقتصاد و روابط خانواده تنش ایجاد کنند ولی مثل اختلال خرید وسواسی اهمیت ندارند. فردی که دچار وسواس شستشو است و باید دستش را ۱۰ بار با صابون بشوید تا تمیز شود، قبل از اقدام به این عمل دچار اضطراب و سپس تنش بعد انجام کار و در نهایت تخلیه تنش می شود. عین همین چرخه در مبتلایان وسواس خرید هم اتفاق می افتد و فرد در پایان احساس ندامت و پشیمانی می کند.

مبتلایان به خرید وسواسی به چه اجناسی بیشتر علاقه نشان می دهند؟
از آنجا که بیشترین مبتلایان زن هستند، به خرید لباس و وسایل تزیینی علاقه زیادی دارند؛ مثلا ممکن است به علت علاقه به رنگ قرمز، ده ها نوع لباس قرمز بخرند و هیچ کدام را هم نپوشند و حتی تعدادی از لباس ها را به دوستانشان هدیه دهند و با این کار پول و وقت زیادی را هم هدر دهند. این اختلال اغلب از سن ۲۰ تا ۳۰ سالگی شروع می شود و شاید تا میانسالی هم ادامه یابد.

خریدهای افراط گونه اعم از وسواسی و تنوع طلبی و… درچه زمان هایی بیشتر اتفاق می افتند؟
خریدهای نامتعارف موقعیتی هستند و به شرایط مکانی و زمانی بستگی دارند، البته افرادی که وسواس خرید دارند، در هر زمانی ممکن است به این کار دست بزنند ولی موقعیت های خاص در زندگی باعث افراط در خرید می شود زیرا در بعضی از روزها مانند نوروز، بازگشایی مدارس، روز مادر یا جشن های عروسی و تولد اصولا مردم بیشتر خرید می کنند پس افرادی که عادت به این کار دارند، راحت تر می توانند کالاهای مورد علاقه شان را تهیه کنند.

چگونه می توانیم جلوی این عمل را بگیریم؟
به هیچ وجه در فردی که این کار را انجام می دهد، احساس گناه به وجود نیاورید و او را مقصر ندانید بلکه سعی کنید به آرامی دیدگاهش را تغییر دهید. اجناس خریداری شده فرد را جمع کنید و مقابلش قرار دهید و درباره خریدهایی که کرده از او پاسخ بخواهید. اگر ماهیانه به او پول می دهید، پول را روزانه یا هفتگی در اختیارش بگذارید زیرا دادن پول هنگفت باعث می شود یکباره کالاهای غیرضروری اش را تهیه کند. وقتی به خرید می رود، حتما یک نفر از قبیل خواهر یا مادر و… را همراهش بفرستید تا لااقل آنها بتوانند مدیریت خرید را به دست گیرند. گرچه افرادی که وسواس خرید دارند، اغلب سعی می کنند تنها به خرید بروند. اگر فرد مبتلا به خرید وسواسی باشد، لازم است از یک مشاور روان شناس یا روان پزشک کمک بگیرید. در مواقع شدید شاید درمان دارویی هم نیاز باشد.

منبع: روزنامه سلامت