گفت‌وگو با پروفسور طاهره کاغذچی و پروفسور زهرا امام جمعه
شرح حال دانشمندان زن در ایران
من همیشه به مسائل علمی علاقه‌مند بودم و معتقد هستم علم زندگی ما را بهبود می‌بخشد. در واقع هر چیزی که ما در زندگی و در اطراف خود می‌بینیم الهام‌بخش علم است و چیزی از علم همراه خود دارد. البته پدرم همیشه مشوق من بود، اما بیشتر علاقه داشت پزشک شوم. از این بابت هم از او بسیار متشکرم، اما متأسفانه او را دیگر در کنار خود ندارم. علم و فناوری در زندگی انسان نقش مهمی دارند، گرچه در دهه‌های اخیر و با پیشرفت تکنولوژی، محیط زیست ما را آلوده کرده و مشکلات فراوانی را متحمل شده است من تحت تأثیر زندگی و ماجراهای ماری کوری بودم و او الگوی من بود. شجاعت و استقامتش من را تحت تأثیر قرار می‌داد. او یکی از دلایلی بود که من برای تحصیلاتم فرانسه و موضوعات مربوط به شیمی را انتخاب کردم.
حدود یک ماه پیش انجمن آکادمی‌های علوم و مجامع علمی آسیا (AASSA) کتابی با عنوان «شرح حال دانشمندان زن در آسیا» منتشر کرد که در میان اسامی دانشمندان نام سه دانشمند زن ایرانی هم می‌درخشید. این انتخاب از میان نامزدهای معرفی شده از سوی بیش از ۳۰ آکادمی در منطقه آسیا و اقیانوسیه صورت گرفته است و در نهایت شرح حال ۵۰ تن از برجسته‌ترین زنان آسیا در رشته‌های علوم و مهندسی در کتاب منشتر شده است. پروفسور طاهره کاغذچی و پروفسور زهرا امام جمعه دو دانشمندی هستند که نام‌شان در لیست دانشمندان ایران و پروفسور مهشید فیروزی از طریق آکادمی علوم استرالیا به عنوان یکی از دو دانشمند این کشور معرفی شده‌اند. پروفسور فیروزی دارای مدرک لیسانس و فوق لیسانس مهندسی شیمی از دانشگاه علم و صنعت ایران و دکترای مهندسی شیمی از دانشگاه کوئینزلند استرالیا است. در این کتاب سؤال‌های مشابهی از تمام دانشمندان پرسیده شده و نام هر کدام به تفکیک کشورها آورده شده است.
پروفسور زهرا امام جمعه، سال ۱۳۴۷ در تبریز متولد شد. ایشان تحصیلاتش را در دانشگاه تبریز در رشته علوم غذایی ادامه داد و در سال ۱۳۷۳ موفق به دریافت مدرک کارشناسی ارشد از دانشگاه بلاز پاسگال فرانسه شد. نهایتاً در سال ۱۳۷۷ مدرک دکترای خود را از همان دانشگاه دریافت کرد. بلافاصله به ایران آمد و یک سال بعد به عنوان استادیار در دانشگاه تهران مشغول تدریس شد. از افتخارات ایشان می‌توان به عضویت در انجمن متخصصین صنایع غذایی امریکا، عضو انجمن متخصصین صنایع غذایی ایران و ریاست پردیس بین‌المللی آراس اشاره کرد. ایشان حدود ۷ مقاله در نشریات علمی داخلی و ۲۰۹ مقاله منتشر شده در نشریات علمی بین‌المللی دارد.
چه زمانی متوجه شدید که به علم علاقه‌مندید؟
در طول دوران تحصیل مخصوصاً دوران دبیرستان، به موضوعات علمی علاقه‌مند شدم و دوست داشتم به صورت حرفه‌ای آن را دنبال کنم.
چه چیزهایی یا چه کسانی در یادگیری علم الهام‌بخش شما بوده‌اند؟
در دوران کودکی برنامه‌های تلویزیونی متعددی در مورد دانشمندان معروف مانند ماری کوری، لوئیس پاستور، آوینینا و غیره وجود داشت. من بسیار تحت تأثیر آنها قرار گرفتم، مخصوصاً ماری کوری.
در حرفه‌تان الگویی داشتید؟
من تحت تأثیر زندگی و ماجراهای ماری کوری بودم و او الگوی من بود. شجاعت و استقامتش من را تحت تأثیر قرار می‌داد. او یکی از دلایلی بود که من برای تحصیلاتم فرانسه و موضوعات مربوط به شیمی را انتخاب کردم.
فکر می‌کنید بزرگترین دستاورد علمی شما تا به امروز چه بوده است؟
من دانشجویان زیادی داشته‌ام، در میان آنها چندین زن موفق در زمینه‌های مختلف (آموزش، صنعت، اداری) کار می‌کنند. روی تعدادی از محصولات ایرانی هم تحقیق و فعالیت کرده‌ام. مهم‌ترین تحقیق من در مورد انار و شیر شتر، ترکیبات زیست فعال آنها و حفاظت و استفاده در محصولات نیتروژنتیک است. ما با کمک صنایع غذایی سه محصول سالم (که می‌تواند بسیاری از بیماری‌ها را از بین ببرد) راه‌اندازی کردیم.
چه چیزی به شما انگیزه می‌دهد که به عنوان یک دانشمند در آسیا کار کنید؟
در فرانسه تحصیلاتم را تمام کردم و موقعیت شغلی بسیار خوبی در آنجا داشتم. علی رغم این، تصمیم گرفتم که به کشورم برگردم، فکر می‌کردم افراد زیادی با میزان تحصیلات و تخصص من در فرانسه حضور دارند و این کشورم ایران است که به تخصص من نیاز دارد. فکر می‌کنم – در اینجا – می‌توانم ببینم چگونه می‌شود بر محیط تأثیرگذار بود و چگونه می‌توان راه‌هایی را برای حضور زنان در زندگی اجتماعی ایران باز کرد. به عنوان مثال، در سال ۲۰۰۰، تعداد کمی از استادان زن در دانشکده‌ای که من در آن تدریس می‌کنم وجود داشت (من تنها زنی بودم که در این بخش تدریس میکرد) اما در حال حاضر بیش از ۳۰٪ استادان زن هستند و من اولین زنی هستم که معاون دانشگاه تهران بوده است (پردیس بین‌المللی آراس).
شما به عنوان یک زن دانشمند با چه چالش‌هایی روبهرو بوده‌اید و چطور آنها را برطرف کردید؟
وقتی وارد زندگی حرفه‌ای شدم، نسبتاً جوان بودم و چالش‌های زیادی پیش رویم بود. بزرگترین آنها این بود که نه جامعه علمی و نه محیط صنعتی اعتقادی به دانشمند زن جوان نداشتند. من مجبور شدم ۱۰ بار سخت‌تر و بیشتر کار کنم تا آنها را متقاعد کنم که من (یا حتی بهتر از) همکاران مرد هستم. حتی پیشنهاد دادم بدون هیچگونه قراردادی (به صورت رایگان) کار کنم، حتی برای شاگردانم بیشتر وقت می‌گذاشتم تا بتوانم با همکاران دیگرم که اکثر مرد بودند رقابت کنم و دانشگاه را جلب کنم. من فکر می‌کنم این دوره برایم مثل یک نعمت بود؛ چرا که باعث شد سخت کار کنم و به لطف این فشار، و با سرعت بیشتری نسبت به سایر دانشمندان پیشرفت کردم.
به زنانی که در حال تحصیل در یکی از رشته‌های علمی هستند چه توصیه‌هایی دارید؟
می‌گویم اگر نتواستید برخی از موانع را پشت سر بگذارید و از آنها رد شوید یا این‌که تبعیض‌های آشکار و پنهان علیه زنان گاهی مشکل ساز شد، نباید متوقف شوید. اگر زنان به پتانسیل و نیروی خود اعتقاد داشته باشند، هرگز رؤیاهای‌شان را ترک نمی‌کنند.
نظر شما در مورد وضعیت عدالت جنسیتی در علم چیست؟ به نظر شما در کشورتان چه چیزی برای حل این مسأله لازم است؟ نقش آکادمی‌های آموزشی و یا سازمان‌های حرفه‌ای در سطح محلی، منطقه‌ای و بین‌المللی برای حمایت از آینده برابری جنسیتی چیست؟ آیا شما در هر رویدادی یا سازمان مربوط به زنان در علم و مهندسی شرکت می‌کنید؟
فکر می‌کنم هنوز چیزهای زیادی وجود دارند که تغییر می‌کنند و عمدتاً مشکلات فرهنگی هستند. اول از همه، زنان باید توانایی‌های خود را باور کنند. مقامات باید برخی از قوانین تبعیض‌آمیز (مانند امتحان ورود به دانشگاه برای برخی از موضوعات مهندسی) را تغییر دهند. زنان تحصیلکرده باید سعی در حضور بیشتر در رویدادهای اجتماعی و سازمان‌ها برای نشان دادن توانایی‌ها و شایستگی‌های زنان داشته باشند.
پرفسور طاهره کاغذچی در سال ۱۳۲۵ در تهران متولد شد. وی تحصیلات اولیه تا مدرک لیسانس رشته شیمی در سال ۱۳۴۷ را در تهران گذراند و سپس برای ادامه تحصیل در رشته مهندسی شیمی، دریافت فوق لیسانس و دکترای این رشته به دانشگاه برادفورد انگلیس رفت و مدرک دکترای این رشته را در سال ۱۳۵۱ دریافت کرد. طاهره کاغذچی، تألیف چندین عنوان کتاب تخصصی در زمینه مهندسی شیمی و ترجمه کتاب «عملیات انتقال جرم» نوشته رابرت تریبال را در کارنامه علمی خود دارد. وی همچنین بیش از ۵۰ عنوان مقاله علمی در نشریات معتبر بین‌المللی به چاپ رسانده است.
کی متوجه شدید که به علم علاقه‌مندید و دوست دارید یکی از رشته‌های علمی را دنبال کنید؟
زمانی که دانش‌آموز بودم، علاقه زیادی به رشته شیمی داشتم. بعدتر متوجه شدم از این رشته علاوه بر آزمایشگاه می‌شود در صنعت هم استفاده کرد، با خودم گفتم از همین روش می‌شود محصولات شیمی مختلفی تولید کرد. به همین دلیل هم توجهم به مهندسی شیمی جلب شد. برای امتحان ورودی دانشگاه، رشته شیمی را انتخاب کردم. وقتی وارد دانشگاه شدم با این رشته بیشتر آشنا شدم، فهمیدم شیمی می‌تواند به ما برای بهبود صنعت کشورمان در شاخه‌ها و رشته‌های مختلفی مانند پتروشیمی، مواد معدنی، صنایع غذایی و سایر زمینه‌ها کمک کند.
چه چیزهایی یا چه کسانی در یادگیری علم الهام‌بخش شما بوده‌اند؟
هیچ شخص خاصی وجود نداشت که حس کنجکاوی من را برانگیزد. من همیشه به مسائل علمی علاقه‌مند بودم و معتقد هستم علم زندگی ما را بهبود می‌بخشد. در واقع هر چیزی که ما در زندگی و در اطراف خود می‌بینیم الهام‌بخش علم است و چیزی از علم همراه خود دارد. البته پدرم همیشه مشوق من بود، اما بیشتر علاقه داشت پزشک شوم. از این بابت هم از او بسیار متشکرم، اما متأسفانه او را دیگر در کنار خود ندارم. علم و فناوری در زندگی انسان نقش مهمی دارند، گرچه در دهه‌های اخیر و با پیشرفت تکنولوژی، محیط زیست ما را آلوده کرده و مشکلات فراوانی را متحمل شده است.
در حرفه‌تان الگویی داشتید؟
حقیقتاً هیچ مدل و الگوی خاصی نداشتم، وقتی متوجه شدم که چگونه دانشمندان در سراسر جهان می‌توانند زندگی‌ها را تغییر دهند و با نقش مهم تکنولوژی در زندگی انسان بیشتر آشنا شدم، تصمیم گرفتم که دانشمند شوم. به نظرم پیشرفت در علم جهان را تغییر می‌دهد، مخصوصاً پیشرفت تکنولوژی که اساساً مبتنی بر ثروت علمی و زندگی بهتر مردم است. افرادی که در کشورهای دارای دانش تکنولوژی پیشرفته هستند، اکثراً تحصیلکرده بوده و می‌توانند فرصت‌های بهتری برای رشد فرزندان خود داشته باشند. البته، نمی‌توان از عوارض جانبی فناوری، مانند آلودگی محیط زیست، که می‌تواند توسط فناوری‌های جدید کنترل شوند یا با استفاده از فناوری‌های سبز جایگزین شود، گذشت.
فکر می‌کنید بزرگترین دستاورد علمی شما تا به امروز چه بوده است؟
رشته و زمینه تخصصی‌ام فرآیندهای جداسازی بود، به همین دلیل فرصت خوبی برای وارد شدن به صنایع مختلف مانند پتروشیمی را داشتم که مشکلات زیادی در فرآیند جداسازی و فرآیند شیرین‌سازی گاز داشت؛ از طرفی هم چون ایران منابع گازی زیادی دارد، بالطبع مسائل مختلفی هم در این رابطه وجود داشت. همچنین توانستم در جداسازی مواد غذایی یا مواد معدنی فعالیت داشته باشم. در طول چهل سال فعالیت، بهترین‌ها را تجربه کردم. نه فقط به خاطر نیاز کشورم، در اصل دانشجوها و تیم تحقیقاتی تحت نظارت من در حال فعالیت روی دو زمینه جاذب‌های جامد و کاربرد آنها در جداسازی‌های شیمیایی و کار روی جداسازی غشا، در حال فعالیت بودند.تلاش کردم و موفق به ایجاد یک آزمایشگاه تحقیق جداسازی شدم که دانشجویان و محققان از آن استفاده کنند. مشکلاتی هم در این زمینه داشتیم که برای حل آن بسیار تلاش کردیم.
چه چیزی به شما انگیزه می‌دهد که به عنوان یک دانشمند در آسیا کار کنید؟
زندگی انسانی بدون علم نمی‌تواند پیشرفت کند. مردم در کشورهایی با مقادیر زیاد منابع طبیعی مثل گاز، نفت، مواد معدنی و غیره نمی‌توانند ثروت خود را از منابع خود بدون دانشمندان و مهندسین تولید کنند. بنابراین من فکر می‌کنم ما باید نسل جوان خود را تشویق کنیم تا توانایی در فناوری‌های جدید را به دست آورند و تا به امروز با تحقیقات جدید و پیشرفت در زمینه‌های مرتبط روبهرو شوند. من معتقدم که زنان می‌توانند در علوم مختلف تحصیل و کار کنند.
شما به عنوان یک زن دانشمند با چه چالش‌هایی روبهرو بوده‌اید و چطور آنها را برطرف کردید؟
واضح است که در چند دهه گذشته در اکثر کشورهای آسیایی تعداد دانشمندان زن افزایش یافته است. وقتی بیش از ۴۰ سال پیش به عنوان دستیار پروفسور در دانشگاه کار کردم، محیط کار، محیط مردانه‌ای بود، برایم سخت بود چون من تنها زنی بودم که به عنوان استاد در این بخش کار می‌کردم. یک دوره واحد عملی مهندسی شیمی را تدریس می‌کردم و مجموعاً ۱۲ دانشجو داشتم، مجبور بودم خیلی سخت تلاش کنم تا بتوانم با همکارانم رقابت کنم. من اعتقاد دارم که اگرچه سخت است اما دانشگاه‌ها بهترین جا برای کار کردن زنان هستند.البته زنان در این محیط باید سخت‌تر و بیشتر از مردان کار کنند تا خودی نشان دهند و از طرف دانشجوها و البته دیگر همکاران پذیرفته شوند.
به زنانی که در حال تحصیل در یکی از رشته‌های علمی هستند چه توصیه‌هایی دارید؟
ازدواج ناخودآگاه بر تعهدات کاری زنان تأثیر می‌گذارد. بنابراین یکی از چیزهای مهم برای دختران جوان، ازدواج با مردی است که دختران تحصیلکرده را درک کند. چالش بعدی که دانشمندان زن متأهل با آن مواجه هستند این است که علاوه بر حجم زیاد کار، وظیفه مراقبت از کودکان و رسیدگی به خانواده را برعهده دارند و داشتن همسری همفکر می‌تواند این کار را برای دانشمندان جوان آسان‌تر کند. البته، تحقق دولت و حمایت از زنان از طریق سیاست‌های خاص، مشارکت زنان در علم و فناوری را بهبود می‌بخشد. من توصیه می‌کنم دانشمندان زن جوان به سختی کار کنند، صادق باشند و به تبعیض توجه نکنند.
نظر شما در مورد وضعیت عدالت جنسیتی در علم چیست؟ به نظر شما در کشورتان چه چیزی برای حل این مسأله لازم است؟ نقش آکادمی‌های آموزشی و یا سازمان‌های حرفه‌ای در سطح محلی، منطقه‌ای و بین‌المللی برای حمایت از آینده برابری جنسیتی چیست؟ آیا شما در هر رویدادی یا سازمان مربوط به زنان در علم و مهندسی شرکت می‌کنید؟
تقریباً سه سالی هست که کارگروه «وضعیت زنان در مهندسی در ایران» در آکادمی علوم ایران شروع به فعالیت کرده است. در این کارگروه یک تیم در حال کار روی پروژه جمع‌آوری داده‌ها در مورد تعداد دخترانی است که در رشته‌های مهندسی وارد دانشگاه‌های ایران شده‌اند و تجزیه و تحلیل این داده‌ها است. ما برای مطالعه در مورد مدرک کارشناسی ارشد و دکترا به بررسی تأثیر تحصیلات دانشگاهی در یافتن شغلی برای دخترانی که در سطح بالاتری تحصیل می‌کنند به این تحقیقات ادامه می‌دهیم. گزارش نهایی این پروژه ظرف سه تا چهار ماه آینده آماده خواهد شد. آنچه ما از جمع‌آوری داده‌ها متوجه شدیم این است که در ایران دختران و پسران تقریباً یکسان به تحصیلات مهندسی می‌پردازند. دختران ما هم مانند دیگر کشورها، نیاز به حمایت خانواده و دولت دارند، بویژه وقتی ازدواج کرده و تشکیل خانواده می‌دهند. تشویق دانشمندان زن در شناخت پتانسیل آنها ضروری است. همان‌طور که قرار گرفتن زنان در مدیریت بخش‌های مختلف ضروری است.
منبع: مجله ایران بانو
چقدر واژه‌ی دانشمند لوس شده که هرکس با گرفتن یک مدرک دکترا و نوشتن چند مقاله نام دانشمند پیدا میکنه.
قدیم به کسی دانشمند گفته میشد که تحولی در علم ایجاد میکرد. کسی مثل مادام کوری یه چیزی کشف کرد. یکی مثل ابن سینا درمان چندین بیماری را پیدا کرد و…