نگاهی به شب ادراری در کودکان

اگر فرزندی دارید که دچار شب‌ادراری است، این نوشتار را بخوانید تا هم علل شب ادراری را بدانید و هم درمان آنرا یاد بگیرید:

شب‌ادراری چیست؟
به طور معمول کودکان با آموزش‌هایی از دو سالگی به بعد، به صورت آرام‌آرام و مرحله‌به‌مرحله می‌توانند‌ هنگام بیداری مثانه خود را طوری کنترل کنند که دفع ادرار ناگهانی نباشد و لباس یا محلی را خیس نکنند. از یک سنی که اغلب پس از سه سالگی در پسران و همین حدود یا اندکی زودتر در دختران است این کنترل به گونه‌ای است که به خوبی می‌توانند متوجه شوند برای تخلیه مثانه پرشده نیاز دارند به دستشویی بروند و تا زمانی محدود برای رفتن به دستشویی نیز امکان خیس نکردن خود یا محیط را دارند. درواقع آنها دیگر با آموزش‌های کافی متوجه شده‌اند که خیس کردن خود یا لباس‌هایشان پسندیده نیست، اما در همین سن هم مشاهده گاه به گاه تخلیه شبانه و ناخودآگاه مثانه در کودکان امر زیاد نگران‌کننده‌ای نیست.

وقتی این سن بالاتر برود و به ۸ و ۹ سالگی نزدیک شود و مثانه کودک مکررا هنگام شب و در خواب خالی شود در این صورت فرد مذکور مبتلا به شب‌ادراری شده است. به بیان دیگر، هرگاه کودکی که سن او از ۴ یا ۵ سالگی گذشته و به بیماری‌های خاصی که در پی می‌آید مبتلا نباشد و داروهای ادرارآور مصرف نکرده باشد، اما دست‌کم دو بار در هفته‌ محل خواب خود را خیس کند مبتلا به شب‌ادراری شده است.

علل شب‌ادراری
خیلی طبیعی است که کودکان شیرخوار به طور کاملا بی‌اختیار خود را خیس کنند چون گیرنده‌های تحریک‌شونده جداره مثانه و بخش کنترل ادرار سیستم عصبی مغز در آنها هنوز بخوبی رشد و تکامل نیافته و در نتیجه هر بار مثانه پر شود، ارتباطی میان گیرنده‌ها، نخاع و سیستم عصبی مغز برقرار می‌شود و پس از ‌احساس ادرار‌ یا ‌احساس پرشدگی مثانه‌ دستور تخلیه مثانه صادر شده و عمل ادرار‌ صورت می‌گیرد. وقتی کودک دوران شیرخوارگی را پشت‌سر می‌گذارد می‌تواند انقباضات مثانه را تحت کنترل مغز درآورد. مغز می‌تواند این احساس را حتی در خواب هم به نوعی مهار کند که عمل ادرار کردن تا حد زیادی ارادی شود و در حین خواب صورت نگیرد.

متخصصان، تاکنون شب‌ادراری را به دو نوع اولیه و ثانویه تقسیم‌بندی کرده‌اند. در اغلب کودکانی که به‌رغم آموزش‌های لازم، همچنان و حتی در سنین بالا دچار شب‌ادراری می‌شوند عدم تکامل و در نتیجه اختلال در اعصاب نخاع و گیرنده‌های ناحیه مثانه ممکن است باعث شب‌ادراری شود. این عدم توانایی کنترل معمولا در دسته‌بندی اولیه می‌گنجد. اگر پس از معاینه مشخص شود که نخاع یا اعصاب مغز برای کنترل ماهیچه‌های مثانه بخوبی تکامل یافته و عضلات ناحیه نیز رشد کافی داشته‌اند، در موارد زیادی، ‌روحیات و مسائل روانی نیز در شب‌ادراری دخیل و موثر است. این موضوع بخصوص وقتی صادق است که کودکی عادت به شب‌ادراری نداشته ولی مشاهده می‌شود‌ شب‌ها حداقل دو بار در هفته خود و بستر خوابش را خیس می‌کند. در این صورت نوع ثانویه شب‌ادراری رخ داده است.

غیر از اینها، از نظر پزشکی علل متفاوتی می‌تواند باعث شب‌ادراری شود که ذیلا برخی از آنها مطرح شده است :

۱- اختلالات مادرزادی عصبی یا ذهنی: صرع، منگوسل و مننگومیلوسل ازجمله بیماری‌های عصبی دخیل در شب‌ادراری و عقب‌ماندگی‌های ذهنی مادرزادی‌ در شمار عواملی است که باید بررسی شود.

۲- اختلالات روانی: استرس، اضطراب، ترس، شوک‌های موثر بر روحیه و روان کودک و همچنین تنش‌های خانوادگی یا محیطی (مثلا در مهد یا مدرسه)، از دست دادن نزدیکان یا جدایی والدین، تحقیر و… ازجمله عوامل روانی اثرگذار بر شب‌ادراری به شمار می‌رود.

۳- اختلالات جسمی: گاهی برخی بیماری‌ها یا نارسایی‌های جسمی سبب بروز شب‌ادراری است. مثلا بیماری‌های نخاعی یا حتی احتمال وجود تومور مغزی، کوچکی مثانه، ضخیم شدگی دیواره مثانه، کمبود هورمون ضدادرار و حتی ارث بردن از والدینی که خود مبتلا به شب‌ادراری بوده‌اند در بی‌اختیاری ادرار شبانه نقش دارد.

۴- عادات غذایی و عدم آموزش مناسب: در برخی موارد به دلیل ناآگاهی والدین از شیوه آموزش به فرزندان یا عدم اطلاع آنها از خواص مواد غذایی و نوشیدنی در شب‌ادراری اثرگذار می‌شود. به عنوان مثال خوراکی‌هایی که در بزرگسالان هم سبب افزایش بیرون‌روی می‌شود می‌تواند کودکی را حتی اگر پیش از خواب به دستشویی رفته باشد، دچار شب‌ادراری کند.

۵- بیماری‌ها و مشکلات هورمونی: ابتلا به دیابت، برخی عفونت‌ها بخصوص در ناحیه کلیه و مجاری ادراری یا حتی آلرژی و حساسیت از موارد اثرگذار بر شب‌ادراری کودکان محسوب می‌شود. این امر درباره اختلالات ناشی از فعالیت هورمون‌های مخصوص به ادرار هم صادق است. در کودکانی که شب‌ادراری دارند مقدار هورمونی به نام ADH که وظیفه کم کردن ادرار را دارد طبیعی نیست و از آنجا که کمتر از مقدار کودکان دیگر حین خواب ترشح می‌شود، کلیه‌ها همچنان به فعالیت می‌پردازند و مثانه زودتر پر می‌شود.

درمان شب‌ادراری
در زمینه درمانی‌ از شیوه‌های متفاوتی می‌توان سود برد:
اگر کودک مبتلا به مسائل و مشکلات روحیه و روان باشد می‌توان به کمک مشاور مشکلات او را به نوعی رفع کرد که بتواند با غلبه بر آنها چه زمینه ترس یا هیجان داشته باشند، چه هر زمینه روانی دیگری که پیشتر اشاره شد، کنترل زمان ادرار را به دست گیر‌د.

همچنین والدین می‌توانند با فاصله گرفتن از نگاه تنبیهی و نزدیک شدن به روش تشویقی، همراه با درمان به روش‌های دارویی و آموزش او مبنی بر این‌که چگونه و از چه راه‌هایی می‌تواند جلوی شب‌ادراری خود را بگیرد، مواقعی را که کودک بستر خود را خیس نمی‌کند به وی یادآور شده، اسباب تشویق او را حتی با اعطای جایزه فراهم آورند.

یکی از موثرترین موارد درمان، آموزش کودک است. این‌که بداند شب‌ها مایعات کمتری مصرف کند، پیش از خواب حتما به دستشویی برود، در طول روز و هنگامی که مثانه او پر می‌شود تلاش کند جلوی شل شدن ماهیچه‌ها و تحریکات انقباظی مثانه خود را بگیرد و با تمرین بیشتر عمل نگهداری ادرار را ارادی‌تر کند و آموزش‌هایی از این قبیل می‌تواند بر ارادی و اختیاری شدن بیشتر تخلیه مثانه نزد کودک اثرات مفیدی بگذارد.

در برخی موارد از وسایلی می‌توان استفاده کرد که سنسور حساس به رطوبت دارند و با ریزش اولین قطره ادرار زنگ هشدارشان به صدا درمی‌آید. این وسایل البته گران هستند و همه جا در دسترس نیست، با این حال صدای زنگ چنین وسایلی در پی خیس شدن سنسور آن باعث بیدار شدن کودک و والدین شده، به مرور زمان کودکتان به طور ناخودآگاه متوجه می‌شود مثانه‌اش پر شده و با تکرار پرشدگی مثانه هر بار به طور شرطی از خواب بیدار می‌شود. برخی از این وسایل سبب تقویت راه عصبی مغز به مثانه می‌شوند. به این صورت که با تحریک عضلات باعث انقباض آنها و پیشگیری از خروج ادرار از مثانه می‌شوند، در عین حال برای این‌که مضرات حاصل از پر شدن مثانه و عدم تخلیه به موقع را پیش نیاورند با لرزش یا صدا کودک را بیدار می‌کنند و فرصت رسیدن به دستشویی را به او می‌دهند. از این شرطی شدن هنگام پرشدگی مثانه همراه با آموزش کودک می‌توان به عنوان راهی درمانی برای پیشگیری و معالجه شب‌ادراری او سود برد.

ورزش‌های مخصوص تقویت مثانه نیز ازجمله روش‌های دیگر برای درمان شب‌ادراری است که باید تحت مشاوره با متخصصان از روش‌های انجام آن مطلع شد و به کودک خود آموزش داد.

راه درمانی دیگر استفاده از داروست. به عنوان مثال یک نوع اسپری تنفسی به نام دسموپرسین امکان کم شدن تولید ادرار را به کودکانی که فعالیت ادرارسازی کلیه‌هایشان زیاد است، می‌دهد و اثراتش خیلی سریع معلوم می‌شود. از این اسپری طبق دستور پزشک پیش از خواب در بینی کودک یک‌بار افشانده می‌شود. صرف‌نظر از اسپری، معمولا پزشکان داروهایی مثل ایمی‌پرامین یا اکسی‌بوتین را تجویز می‌کنند که البته نباید به صورت خودسرانه از سوی والدین به کودک داده شود. داروی ایمی‌پیرامین، برای درمان برخی بیماری‌های روانی نظیر افسردگی کاربرد دارد، اما به دلیل اثراتی که بر اعصاب مثانه می‌گذارد به عنوان روش درمانی موثری از سوی پزشکان به مدتی محدود برای کودکان مبتلا به شب‌ادراری تجویز می‌شود. اکسی‌بوتین نیز برای کودکانی مفید است که ماهیچه‌های مثانه پیش از پر شدن حالت انقباضی پیدا می‌کند.

اگرچه تعداد بسیار زیادی از کودکان مبتلا به شب‌ادراری خودبه‌خود خوب می‌شوند و به‌تدریج می‌توانند بر این مشکل غلبه کنند، اما اگر کودکتان به هر دلیلی پس از ۴ سالگی مکررا خود یا محل خوابش را خیس می‌کند و توانایی مهار انقباضات مثانه‌اش را ندارد، به جای تنبیه یا غر زدن به او در اولین فرصت از پزشک کمک بگیرید تا با معاینه و پیروی از دستورها و احتمالا تجویزات دارویی یا ارجاع به روانپزشکان، مراحل درمانی و خلاصی از این مشکلات هم برای والدین و هم برای خود کودک راحت‌تر و سریع‌تر طی شود.

منبع: مجله چاردیواری