بعد از فوت شوهر، زن چه میزان ارث میبرد؟
فوت همسر یکی از بدترین اتفاقهایی است که در زندگی هرکسی ممکن است بیفتد. اینکه انسان پشت و پناهش را از دست بدهد بخصوص اگر پای فرزند کوچکی هم درمیان باشد مصیبت دوچندان میشود. زنی که تا دیروز دغدغهای جز بزرگ کردن فرزند نداشته ناگهان با دغدغههای زیادی مانند درآمد زایی و تربیت فرزند به تنهایی روبهرو میشود اما قضیه وقتی سختتر میشود که پای اموال و ارث و میراثی درمیان است. اموالی که به علت وجود پدربزرگ (جد پدری) عملاً از دسترس زن خارج میشود.خیلی وقتها پدر بزرگ مهربانی هست حتی مهربانتر از مادر که بیشتر از مادر به فکر خانواده متوفی است اما خیلی وقتها هم هست که اختلاف پیش میآید. پدر بزرگ خانواده متوفی را تأمین نمیکند و مشکلات تازه آغاز میشود، اینجاست که زن به ارث و میراث خود فکر میکند و از خود میپرسد سهم من از این زندگی و مرگ چه میشود؟
سمانه سی و شش ساله است. برای بیوه شدن سن و سالی ندارد. دست تقدیر شوهرش را در عنفوان جوانی از او گرفته و او را با یک پسر چهار ساله تنها گذارده. وقتی عزاداریها تمام شده و به خودش آمده ناگهان متوجه شده که قضیه از این حرفها بغرنجتر است. عملاً تمامی اموال شوهرش به دخترش به ارث رسیده و اداره آن هم در اختیار پدر شوهرش هست. پدر شوهری که روز روزش با هم اختلافات بیحد و شمار داشتهاند چه برسد به حالا که پای ارث و میراث وسط است. پیش من آمده تا ببیند وضعیت ارث خودش چه میشود و چه باید بکند؟
من کجای کارم؟
«شوهرم خدا بیامرز مرد مهربانی بود وقتی در قید حیات بود چیزی کم و کسر نداشتیم. ماشین زیر پایم بود و خانه بزرگ و درندشت داشتیم. نمیگذاشت آب توی دلم تکان بخورد. اما متأسفانه اهل اینکه چیزی به نام زنش کند نبود. نه اینکه خسیس باشد ولی میگفت اذیت میشوی. بخواهم ماشین بفروشم یا خانه عوض کنم باید تو را دنبال خودم اینور و آنور بکشم. این بود که چیزی به نامم نبود. بعد از فوت همسرم هنوز آب کفن همسرم خشک نشده پدرشوهرم پیغام داد که ماشین زیر پایت و خانه و اینا همه مال آراد پسرت است و ادارهاش هم با من که پدربزرگش هستم. یکهو انگار یک سطل آب یخ ریختند روی سرم. یعنی چه؟ پس سهم الارث من چه میشود؟ یعنی من دیگر چیزی از خودم ندارم؟» سمانه نگرانیهایش زیاد است حق هم دارد. ناگهان با جدیترین تهدیدها رو به رو شده، برایش توضیح میدهم وضعیت ارث زن در قانون مشخص است اما راهکارهایی هم هست بتوان اموال بیشتری برای زن بهدست آورد که قانونی و شرعی هم باشد اما در مورد سهم الارث زن، ماده ۸۶۴ قانون مدنی بیان میدارد «از جمله اشخاصی که به موجب سبب ارث میبرند هر یک از زوجین است که در حین فوت دیگری زنده باشد.»
مقدار ارثی که من میبرم؟
برای سمانه توضیح میدهم که قطعاً او نیز به عنوان همسر از شوهرش ارث میبرد و اینگونه نیست که او هیچ سهمی از ارث همسرش نداشته باشد و همه چیز متعلق به آراد پسرشان باشد. سؤال بعدی سمانه این است که مقدار این سهم الارث چقدر است؟ برایش توضیح میدهم که این سؤال او نیز بهطور دقیق در قانون پاسخ داده شده است، در مورد مقدار سهم الارث زن از اموال همسرش ماده ۹۱۳ قانون مدنی میگوید: «هر یک از زوجین که زنده باشند فرض خود را میبرد و این فرض عبارت است نصف ترکه برای زوج و ربع آن برای زوجه در صورتی که میت اولاد یا اولاد اولاد نداشته باشد و از ربع ترکه برای زوج و ثمن آن برای زوجه، در صورتی که میت اولاد یا اولاد اولاد داشته باشد، مابقی ترکه بر طبق مقررات بین سایر وراث تقسیم میشود.» که به زبان سادهتر میشود: زن به عنوان همسر متوفی مستحق یک چهارم (در صورت نبود فرزند) یا یک هشتم از اموال مرد است به این صورت که زوجه در صورت فرزند دار بودن، یک هشتم از عین اموال منقول (مثل ماشین، موتور و غیره) و یک هشتم از قیمت اموال غیرمنقول (مثل خانه، باغ، مغازه و غیره) اعم از عرصه (زمین) و اعیان (ساختمان) ارث میبرد و در صورتی که زوج هیچ فرزندی نداشته باشد سهم زن یک چهارم از تمامی اموال است.»
شرایط پیچیده
پس سمانه از ماشین و… سهم دارد و در حقیقت تا زمانی که ارث تقسیم نشود سهم او با سهم پسرش درهم آمیخته است.اما از آنجایی که سهم زن عبارت است از یک هشتم از قیمت اموال غیرمنقول پس لازم است بعد از مرگ شوهر، علاوه بر اموال منقول که تقسیم میشود، اموال غیرمنقول قیمتگذاری شده و یک چهارم یا یک هشتم از این قیمت به زن داده شود که این قضیه خود قابل اختلاف بسیار است و حتی در مواقعی امکان دارد که ورثه دیگر متوفی از قیمتگذاری مال غیرمنقول امتناع بکنند در این صورت برای اینکه حق و حقوق تضییع نشود قانون برای زن امتیاز ویژهای قائل شده است:ماده ۹۴۸ قانون مدنی این امکان را به زن داده است که حق خود را از عین اموال استیفا کند، پس وی میتواند در مرحله اول، ورثه را از طریق دادگاه اجبار به قیمتگذاری و دریافت سهم خود کرده، در غیر این صورت و ادامه امتناع ورثه، براساس رویه قضایی موجود، زن میتواند سهم مشاع خود را از عین یعنی خود زمین و خانه تملک کند.
مواردی که زن ارث نمیبرد
برای سمانه توضیح میدهم که البته برخی موارد در قانون پیشبینی شده است که در آنها زن بهطور کامل از بردن ارث محروم است اما این موارد شامل موقعیت سمانه نمیشود، این موارد عبارتند از:
اگر زن قبل از شوهرش فوت کرده باشد، هیچ ارثی از بابت سهم زن به فرزندان و بستگان وی از مال شوهر تعلق نمیگیرد.
شرط عمومی بعدی برای ارث بردن زن که برای دیگر وراث باید رعایت شود ماده ۹۴۱ قانون مدنی است که اعلام میدارد: «زن نباید ممنوع از ارث باشد.» ماده ۸۸۰ قانون مدنی قتل را از موانع ارث دانسته است، یعنی اگر زن، شوهر را که مورث آن میباشد عمداً بکشد از ارث او محروم میشود.
دیگر محرومیت آن است که در ماده ۸۸۱ مکرر قانون مدنی آمده که کافر شدن زن (همسر مسلمان) پیش از مرگ شوهر مسلمان خود است.
شرط اصلی برای ارث بردن زن از همسرش وجود زوجیت دائمی بین آنها است از مفهوم ماده ۹۴۰ قانون مدنی که قید زوجیت دائمی را ذکر کرده میتوان چنین فهمید که در نکاح منقطع (متعه یا صیغه) هیچ ارثی برای زن راه ندارد.حتی زن مثل مورد نفقه که میتوانست آن را در عقد شرط کند، دیگر نمیتواند شرط توارث را در نکاح منقطع (موقت) بگنجاند و اگر چنین شود شرط باطل است.
سایر حقوق سمانه
بله سمانه حق دارد که به هم بریزد و احساس درماندگی کند. سهم الارث سمانه به عنوان همسر و کسی که دوشادوش متوفی در این زندگی تلاش کرده و خون دل خورده ناچیز است. بنابراین ناچار است مابقی اموال را از راه مطالبه سایر حقوقش که قانون به او ارزانی داشته به دست آورد: مهریه و جهیزیه.
بله اگر زوجه در ابتدای زندگی مشترک، بخشی از وسایل مورد نیاز زندگی را در قالب جهیزیه تهیه و به خانه شوهر برده باشد، حق دارد تا پس از مرگ شوهر بتواند اثاثیه مذکور را مطالبه کند؛ در خصوص مهریه هم، اگر مهریه را در زمان حیات شوهر نگرفته باشد، باید بتواند پس از مرگ، آن را دریافت کند.
بر اساس ماده ۸۶۹ قانون مدنی، حقوق و دیونی که به ترکه میت تعلق میگیرد و باید قبل از تقسیم آن ادا شود، از قرار ذیل است: قیمت کفن میت و حقوق متعلق به اعیان ترکه مثل عینی که متعلق رهن است؛ دیون و واجبات مالی متوفی و وصایای میت تا ثلث ترکه بدون اجازه ورثه و زیاده بر ثلث با اجازه آنها. که از جمله«دیون و واجبات مالی متوفی»مهریه است که باید پرداخت شود. برای همین هم سمانه میتواند برای مطالبه مهریه خود به دادگاه خانواده محل اقامتش مراجعه کند و دادگاه نیز بر اساس اموال باقیمانده از مرد، مهریه را به همسرش میدهد.
موضوع برای سمانه جالب میشود و میپرسد که دقیقاً چه کسی مسئول پرداخت این دیون است؟برایش توضیح میدهم که والدین شوهر، همسر یا همسران وی و فرزندان وی از جمله افرادی هستند که پس از فوت مرد از وی میتوانند ارث ببرند اما پرداخت ترکه به عنوان ارث به مورثان شوهر، پس از پرداخت دیون و بدهیهای فرد میسر است.زن پس از فوت همسرش تا هر زمانی که خودش اراده کند، میتواند به دادگاه مراجعه کرده و مهریه خود را مطالبه کند. بنابراین مسئول پرداخت مهریه دقیقاً خود ترکه است و اگر ورثه ترکه را تصاحب کرده باشند میتوان از خود آنها مهریه را گرفت.نکته مهم دیگر اینکه زن بهطور طبیعی از عین اموال غیرمنقول ارث نمیبرد بلکه از قیمت آن ارث میبرد اما اگر مهریه زن، مال غیرمنقولی باشد، عین همان مال غیرمنقول به زن تعلق میگیرد و قواعد ارث در این خصوص جاری نخواهد بود.
همان طور که قبلاً هم گفتم در مورد جهیزیه هم جهیزیه به عنوان «امانت» در اختیار مرد قرار میگیرد. اگر مرد در استفاده از این وسایل، بهطور عمدی به آنها آسیب رسانده یا آنها را بشکند، همسر وی میتواند با مراجعه به دادسرا و طرح شکایت، از وی شکایت کیفری کند. اما درباره نحوه ارث رسیدن جهیزیه مطابق قانون، جهیزیه متعلق به زوجه است و در صورت فوت مرد زن میتواند عین جهیزیه را مسترد کند.
حالتهای خاص
اما وقتی بحث ارث بری زوجه پیش میآید چند مورد خاص هم هست که ممکن است برای افرادی مثل سمانه سؤال نباشد اما کسانی باشند که در مورد آن سؤال داشته باشند مثل چند همسری بودن متوفی یا وضعیت ارث زنی که از متوفی طلاق گرفته است. همان طور که میدانید قانون به مرد این اجازه را داده است که تا ۴ زن را به عقد دائم خود درآورد؛ پس هر یک از این ۴ زن در صورت وجود، از اموال شوهر ارث میبرند زیرا که عقد آنان دائمی و قانونی بوده است. ماده ۹۴۲ قانون مدنی در این مورد میگوید:
در صورت تعدد زوجات یک چهارم یا یک هشتم ترکه که تعلق به زوجه دارد بین آنان بالسویه تقسیم میشود.پس اگر مردی دارای ۲ زن دائمی باشد، پس از فوت در صورت داشتن فرزند یک هشتم اموالش بین زنان وی به صورت مساوی تقسیم میشود.
اما در خصوص طلاق نیز: اگر شوهر، زن خود را به صورت رجعی مطلقه کرده و در زمان عده فوت کند، زن از اموال شوهر ارث میبرد.ولی اگر فوت شوهر بعد از انقضای مدت عده بوده یا طلاق بائن باشد (طلاقی که قبل از نزدیکی بوده یا طلاق زن یائسه، طلاق خلع و مبارات) دیگر زن از مرد در صورت فوت، هیچ ارثی نمیبرد. ماده ۹۴۳ قانون مدنی این امر را ابراز داشته است.البته در ماده ۹۴۴ همین قانون آمده که اگر شوهر در حالی که به مرضی مبتلا است زن را طلاق دهد و در ظرف یک سال از تاریخ طلاق به علت همان مریضی بمیرد، زن از او ارث میبرد حتی اگر طلاق به صورت بائن باشد، به شرط آنکه زن در طول این یک سال ازدواج نکرده باشد.
منبع: مجله ایران بانو