زنان روزگار قاجار به روایت زنان فرنگی (قسمت پنجم)
در مطالب قبلی قسمت اول، قسمت دوم، قسمت سوم و قسمت چهارم زنان روزگار قاجار به روایت زنان فرنگی را خواندیم اکنون قسمت پنجم آن را ادامه می دهیم:
زنان بختیاری و مهارت در جراحی و طبابت
«…معمولاً بختیاری‌ها زنان را از اشتغال به بعضی حرفه‌ها منع می‌کنند، ولی در مورد طبابت از آنان جلوگیری نمی‌کنند. حرفه طبابت به‌طور ارثی به بعضی از زنان منتقل می‌شود. بعضی از آنان در خارج کردن گلوله از بدن یک مجروح از شهرت‌های خاصی برخوردارند. اگر پدری از فن طبابت سر رشته داشته باشد ترجیح می‌دهد این فن را به دخترش بیاموزد…معمولاً دستمزد یک زن جراح بختیاری بسیار گران است….» در میان تمام نکات مهمی که «ایزابلا بیشوپ» جهانگر بریتانیایی در کتاب سفرنامه خود به ایران آورده است نوشتن از مهارت جراحی زنان بختیاری بسیار قابل توجه و با اهمیت است.
پر رنگی زنان بختیاری
زنان ایل بختیاری در طول تاریخ حیات این مردم که از فرهنگ و تمدن والایی برخوردار هستند همیشه درخشیده‌اند تا جایی که نام و آوازه آنان به دلایل مختلفی در اسناد و منابع تاریخی بسیاری به ثبت رسیده است. از جمله این منابع سفرنامه‌های مردان و زنان اروپایی است که به ایران و مناطق بختیاری سفر کرده و در لابه‌لای نوشته‌های خود به حضور پر رنگ زنان در آن منطقه اشاره کرده‌اند.
روایتی از زنان ایل
ایزابلا بیشوپ که به‌عنوان یک زن جهانگرد در روزگار ناصرالدین شاه به ایران آمده بود از این قاعده مستثنی نبوده و در نوشته‌های خود بسیار از زنان ایل و چگونگی زندگی آنان و حتی باورها و تفکرات شان روایت کرده است، که گاهی این بانوی فرنگی در لابه‌لای این روایت‌ها به نکته‌های بسیار ارزشمندی اشاره می‌کند که می‌توان با مطالعه آنها به نقش و جایگاه زنان ایل در آن دوران که زنان هیچ حق و حقوقی نداشته‌اند پی برد.
دستمزد بالای جراحان زن
این بانوی جهانگرد در ادامه یادداشت‌های خود که از وجود زنان زبردست جراح و طبیب بختیاری می‌نویسد به بالا بودن دستمزد این جراحان هم اشاره می‌کند که قابل تأمل است: «…دستمزد یک زن جراح بختیاری بسیار گران است. یک مرد کم بضاعت برای خارج کردن یک گلوله و هزینه درمان خود باید مبلغی بین ۱۵ تا ۲۰ تومان و یک مرد ثروتمند برای همین عمل در حدود ۴۰ تا ۶۰ تومان پرداخت کند…»
بیرون آوردن ۳ گلوله
یکی از این زنان جراحی که خود ایزابلا از نزدیک با آن آشنا شده بود مادر بزرگ عزیزخان اسکورت آنان بود که فن طبابت را از یک پزشک هندی در فارس یاد گرفته و مادر این مرد هم به‌عنوان یک جراح در بیرون آوردن گلوله از بدن یک تیر خورده مهارت بسزایی داشته است و حتی خانم بیشوپ به زنی دیگر از این جراحان ماهر اشاره می‌کند که سه گلوله را در آن واحد از بدن یک زخمی بیرون می‌کشد.
زن بختیاری در مقام اسطوره
همان طور که قبلاً به آن اشاره شده است حضور فعال زن و جایگاه اجتماعی آنان در جامعه ایلی دوره قاجار، از جمله نکاتی است که توجه بسیاری از سیاحان را به خود جلب کرده است. بنا به نظر مؤلفان مقاله«نقش و جایگاه زن در ایل بختیاری در دوره قاجار از دیدگاه سیاحان اروپایی» برخی از این سیاحان جایگاه و موقعیت ویژه زن در ایل بختیاری را تا حد بسیاری همانند مقام زن در ایران اساطیری و باستانی می‌دانند.
حضور مؤثر در اجتماع
در واقع در روزگاری که زن در ایران از هرگونه فعالیت اجتماعی عام یا خاص که مردان انجام می‌دادند محروم بوده است زن بختیاری با صبر، استقامت، اعتماد به نفس و قدرت تأثیرگذاری بسیار در اجتماع ظاهر می‌شده چرا که از آزادی عمل بیشتری نسبت به دیگران برخوردار بوده است. در واقع مهارت این زنان در طبابت و جراحی نمونه‌ای از جایگاه و نقش مهم آنان در میان ایلات دارد. بنابر گزارش‌های سیاحان دوره قاجار، حضور فعال زن در تمامی عرصه‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی استحکام و پایداری ساختار اجتماعی ایل را موجب می‌شده است.
«خاتون جان خانم» متنفذ طایفه
در مقاله فوق در کنار توصیف وضعیت زنان در جامعه بختیاری به وجود زنانی اشاره شده است که سیاحان در خلال گزارش‌های خود از آنان نوشته‌اند از جمله این زنان قدرتمند بختیاری زنی به نام «خاتون جان خانم» است. این زن دختر یکی از خوانین لرستان و همسر بزرگ محمدتقی خان کیان ارثی چهارلنگ بوده و آن‌طور که روایت شده است خاتون مورد توجه و سوگلی خان بوده تا جایی که در نبود همسرش، به حل و فصل امور می‌پرداخته است.
مشاور خان تا مرگ شوهر
«لایارد» از جهانگردان بریتانیایی بارها در نوشته‌های خود درایت و کاردانی این زن را ستایش کرده و وی را یکی از مشاوران محمدتقی خان معرفی می‌کند که در تصمیم‌گیری‌های سیاسی خان مؤثر بوده است.جالب اینجاست با وجود اینکه پس از زندانی شدن محمدتقی خان نفوذ و قدرت شاخه چهارلنگ بخصوص کیان ارثی بشدت کاهش می‌یابد اما «خاتون جان خانم» همچنان متنفذ در بین طایفه خود باقی می‌ماند.
اجازه «بی‌بی» برای ملاقات
از دیگر زنانی که در مقاله «نقش و جایگاه زن در ایل بختیاری در دوره قاجار از دیدگاه سیاحان اروپایی» بر اساس گزارش‌های سیاحان ازوی نام برده شده است «حاجیه بی‌بی زینب» است. این زن همسر امامقلی‌خان حاجی ایلخانی بوده است که ایزابلا بیشوپ نیز در نوشته‌های خود به این زن اشاره کرده است. زمانی‌که به «اردل» مقر حاجی ایلخانی بختیاری وارد شده، نامه امین‌السلطان صدراعظم را برای ایلخانی می‌فرستد که همین زن قدرتمند به وی اجازه ملاقات می‌دهد.
زنی ۴۰ ساله با لباسی سیاه
ایزابلا بیشوپ حاجیه بی‌بی را اینچنین توصیف می‌کند: «حاجیه بی‌بی زینب زنی۴۰ ساله ملبس به لباسی سیاه و بسیار موقر و زیبا به کشورهای مختلفی سفر کرده و از طریق بغداد به مکه رفته و پس از زیارت خانه خدا از راه مصر به ایران مراجعت کرده بود.» در بیشتر بخش‌های یادداشت‌های این بانوی فرنگی زمانی که در اردل بوده است به وجود این زن اشاره شده است.
بیوه خان و دخالت در سیاست
جالب‌تر اینکه در حدود دو دهه بعد از خانم بیشوپ یکی دیگر از سیاحان به نام «مکبن روز» نیز حاجیه بی‌بی زینب را از نزدیک دیده و این زن را چنین توصیف کرده است: «حاجیه بی‌بی زینب بیوه مرحوم حاجی‌ایلخانی با آنکه ۹۰ سال از عمرش می‌گذرد، هنوز در مسائل سیاسی ایلی دخالت دارد و از نفوذ زیادی بهره‌مند است.» آن‌طور که معلوم است تخمین سنی دو جهانگرد اروپایی درباره سن بی‌بی زینب بر اساس حدس و گمان و از روی چهره این زن بوده است.
«فاطمه» روایتگر بختیاری‌ها
از دیگر زنانی که در آن مقاله به وی اشاره شده، زنی به نام فاطمه است که مادر خاتون جان خانم بوده است. «لایارد» همان جهانگرد و باستان شناس بریتانیایی درباره این زن در کتاب خود نوشته است و جالب است که فاطمه راوی بسیاری از داستان‌های بختیاری و به‌طور کلی تاریخ شفاهی بختیاری برای این جهانگرد بوده است: «او داستان‌های زیادی از گذشته مردم بختیاری به خاطر داشت و همیشه مطالب جالبی از جنگ‌ها و انتقام‌جویی‌ها و خونریزی‌ها برای من حکایت می کرد.»
زنی طرفدار آزادیخواهان
البته جدای از تمام این زنان که در گزارش‌های سیاحان آمده است «بی‌بی مریم بختیاری» معروف به سردار بی‌بی جایگاه خاص و تعریف شده‌ای در تاریخ ایران دارد. این زن دختر حسینقلی خان ایلخانی، خواهر علیقلی خان سردار اسعد و همسر ضرغام‌ا‌لسلطنه بختیاری از زنان مبارز عصر مشروطیت و از زنان تحصیلکرده و روشنفکر آن روزگار بود که به طرفداری از آزادیخواهان برخاست و در این راه از هیچ چیز دریغ نکرد.
تیراندازی و سوارکاری تا مبارزه
همان طور که گفته شد زنان بختیاری به‌دلیل زندگی ایلیایی در فنونی چون تیراندازی و سوارکاری مهارت داشتند و بی‌بی مریم هم در فنون تیراندازی و سوارکاری ماهر بود و چون همسر و جانشین خان نیز بود عده‌ای سوار در اختیار داشت و در مواقع ضروری به یاری مشروطه‌خواهان می‌پرداخت. این زن شجاع یکی از مشوقان اصلی سردار اسعد بختیاری جهت فتح تهران محسوب می‌شد. وی طی نامه‌ها و تلگراف‌های مختلف بین سران ایل و سخنرانی‌های مهیج و گیرا افراد ایل را جهت مبارزه با استبداد صغیر (استبداد محمدعلی شاهی) آماده می‌کرد و به همین دلایل به‌عنوان یکی از شخصیت‌های ضداستعماری و استبدادی عصر قاجار مطرح بوده است.
پناه در خانه سردار مریم
بنا بر اسناد موجود در سایت مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر: «… رشادت و دلاوری این زن بختیاری به حدی بود که آوازه شهرت و آزادگیش در سر تا سر میهن پیچید و منزل او مأمن و پناهگاه بسیاری از آزادیخواهان عصر مشروطه شد به طوری که هنگام فتح اصفهان توسط روس‌ها (در جنگ جهانی اول)؛ فن کاردف، شارژ دافر سابق آلمان به خانه سردار مریم بختیاری پناه برد و مدت سه ماه و نیم در پناه او بود تا اینکه پس از شکست بختیاری‌ها از روس‌ها و کشته شدن ۵۸ نفر راهی کرمانشاه شد و از آنجا به برلن رفت…»
اهدای نشان دولت آلمان
در نهایت هم امپراطور آلمان به پاس حمایت‌های سرسختانه بی‌بی مریم از «فن کاردف» کمان تمثال میناکاری و الماس نشان و همچنین صلیب آهنین خود را که مهم‌ترین نشان دولت آلمان بود، برای این زن فرستاد. در واقع بی‌بی مریم تنها زنی بود که در دنیا توانست به دریافت این نشان نائل آید. زنی که در میان سیاه چادرها و دشت و سرزمین‌های صعب‌العبور متولد و بزرگ شده بود.
فرصتی طلایی برای بانوی فرنگی
تمام روزها و شب‌هایی که ایزابلا بیشوپ با عشق و علاقه در میان مردم وایلات بختیاری بود و با انگیزه تمام به درمان بیمارانی که به وی مراجعه می‌کردند می‌پرداخت فرصتی طلایی بود برای این بانوی فرنگی که از نزدیک با چگونگی زندگی و آداب و رسوم و از همه مهم‌تر وضعیت زنان در آن منطقه از ایران که تاریخی بس درخشان دارد آشنا شود و از همه مهم تر نتایج آن مشاهده ها را از طریق ثبت خاطرات خود برای امروز ما به ارمغان بگذارد.
ادامه دارد…
زنان روزگار قاجار به روایت زنان فرنگی (قسمت ششم)
زنان روزگار قاجار به روایت زنان فرنگی (قسمت هفتم)
زنان روزگار قاجار به روایت زنان فرنگی (قسمت هشتم)
زنان روزگار قاجار به روایت زنان فرنگی (قسمت نهم)
زنان روزگار قاجار به روایت زنان فرنگی (قسمت دهم)
زنان روزگار قاجار به روایت زنان فرنگی (قسمت یازدهم)
منبع: مجله ایران بانو